Tái nghèo, vòng xoáy âm thầm

Tỷ lệ hộ nghèo cả nước theo chuẩn nghèo đa chiều đã giảm mạnh từ 9,88% (năm 2016) xuống còn dưới 3% vào cuối năm 2023, theo thống kê của Bộ LĐTBXH. Đây là kết quả đáng ghi nhận, minh chứng cho nỗ lực đồng bộ từ Trung ương tới địa phương trong triển khai các chương trình an sinh xã hội và giảm nghèo bền vững.

Nhưng trên thực tế, vẫn có một tỷ lệ hộ dân tái nghèo. Như trong giai đoạn 2016 - 2019 tỷ lệ tái nghèo bình quân 4,09%/năm so với tổng số hộ thoát nghèo (giai đoạn trước tỷ lệ tái nghèo khoảng 12%/năm); tỷ lệ hộ nghèo phát sinh tương đối lớn, trung bình giai đoạn 2016 - 2019 bằng 21,8% so với tổng số hộ thoát nghèo.

Ông Vũ Mạnh Hà – nguyên Phó Chủ tịch UBND xã Lan Giới, huyện Tân Yên (Bắc Giang), chia sẻ: “Chúng tôi chứng kiến nhiều hộ dân vừa mới thoát nghèo thì lại gặp bão, lúa mất mùa, người trụ cột ốm nặng, rồi phải bán hết tài sản, con cái nghỉ học. Nhưng khi đã không còn trong danh sách hộ nghèo thì rất khó để được hỗ trợ lại, vì không đủ điều kiện theo quy định”.

Một hộ dân có thể đáp ứng các chỉ số thoát nghèo tại thời điểm khảo sát, nhưng hoàn toàn không có khả năng chống chọi trước rủi ro. Điều đáng lưu tâm là khi hộ dân không còn nằm trong diện hộ nghèo hay cận nghèo, đồng nghĩa họ không còn trong mạng lưới an sinh có hệ thống. Trong khi đó, chính những người vừa thoát nghèo lại là nhóm dễ tổn thương nhất, do chưa tích lũy đủ năng lực tự chủ, chưa có vốn dự phòng, chưa ổn định thu nhập dài hạn.

Chính sách giảm nghèo cần chuyển từ “hỗ trợ đầu vào” sang “phòng thủ rủi ro”

Việt Nam đã có nền tảng chính sách giảm nghèo khá đầy đủ, với khung chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021–2025 (ban hành tại Quyết định số 90/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ).

Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội (trước đây) cũng đã ban hành Quyết định số 217/QĐ-BLĐTBXH công bố kết quả rà soát hộ nghèo, hộ cận nghèo năm 2024 theo chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn 2022-2025.

Theo quyết định này, tỷ lệ nghèo đa chiều (gồm tỷ lệ hộ nghèo, hộ cận nghèo) năm 2024 chung toàn quốc là 4,06%. Tổng số hộ nghèo và hộ cận nghèo đa chiều là 1.258.997 hộ. Như vậy, so với kết quả công bố năm ngoái, tỷ lệ nghèo đa chiều năm 2024 giảm 1,65% so với năm 2023.

Tuy nhiên, các chính sách hiện nay chủ yếu tập trung vào hỗ trợ tiếp cận giáo dục, y tế, nhà ở, tín dụng ưu đãi – tức “hỗ trợ đầu vào” cho hộ nghèo và cận nghèo. Phần “bảo vệ sau thoát nghèo” vẫn còn mỏng và thiếu tính hệ thống.

Theo các chuyên gia kinh tế, để giảm nghèo bền vững, cần một cách tiếp cận mới. Thoát nghèo không thể chỉ dựa vào những cột mốc thu nhập tạm thời, mà phải tính đến khả năng chống chịu rủi ro. Chính sách cần coi hộ vừa thoát nghèo như một nhóm đặc thù, cần bảo vệ để tránh rơi trở lại đáy.

Từ kinh nghiệm quốc tế, một số quốc gia như Thái Lan, Chile hay Indonesia đã đưa vào chính sách các mô hình bảo hiểm vi mô, bảo hiểm rủi ro thiên tai hoặc quỹ hỗ trợ khẩn cấp – đặc biệt cho nhóm dân cư có nguy cơ tái nghèo cao. Các công cụ này giúp người dân có nguồn lực tạm thời để vượt qua biến cố mà không cần bán tài sản hay vay nóng, vốn dễ dẫn đến bẫy nợ.

Ở Việt Nam, một số mô hình thử nghiệm như bảo hiểm nông nghiệp đã được triển khai tại nhiều địa phương, tuy nhiên mới chỉ dừng ở mức thí điểm, quy mô nhỏ và chưa phủ rộng toàn quốc. Việc nhân rộng các mô hình này đòi hỏi chính sách đồng tài trợ từ Nhà nước để người nghèo đủ khả năng tiếp cận.

PGS.TS Đinh Trọng Thịnh (Học viện Tài chính) nhận định: “Nguy cơ tái nghèo không thể xem nhẹ, đặc biệt trong bối cảnh thiên tai ngày càng khốc liệt và dịch bệnh có thể bùng phát bất cứ lúc nào. Cần xây dựng một ‘lưới an toàn’ tài chính – xã hội cho người vừa thoát nghèo. Đó là đầu tư dài hạn, nhưng bền vững”.

Một điểm yếu khác trong chính sách hiện hành là thiếu cơ chế giám sát hậu thoát nghèo. Hầu hết các địa phương chỉ theo dõi người dân trong giai đoạn đang được hỗ trợ, còn khi hộ “ra khỏi danh sách”, coi như hoàn thành chỉ tiêu. Chính quyền cơ sở không có nhiệm vụ và công cụ để tiếp tục đồng hành với các hộ đã thoát nghèo trong khi đây là giai đoạn chuyển tiếp đầy rủi ro.

Bên cạnh đó, các tiêu chí đánh giá nghèo đa chiều trong giai đoạn sau 2025 cũng cần được bổ sung yếu tố “khả năng chống chịu rủi ro”. Ví dụ, hộ gia đình có người trụ cột mắc bệnh mãn tính, không có bảo hiểm y tế, không có tài sản tích lũy hoặc không tiếp cận được tín dụng hợp pháp cần được cảnh báo sớm để có hỗ trợ phù hợp.

Một đề xuất khác là thành lập quỹ hỗ trợ tái nghèo khẩn cấp ở cấp huyện hoặc tỉnh, với sự tham gia đóng góp của Nhà nước, doanh nghiệp và tổ chức xã hội. Quỹ này nên được vận hành linh hoạt, kích hoạt khi xảy ra thiên tai, dịch bệnh hoặc tai nạn quy mô lớn. Đây sẽ là “van an toàn” giúp giảm thiểu rủi ro tái nghèo quy mô cộng đồng. Quan trọng hơn cả là cần thay đổi tư duy trong hoạch định chính sách: từ “thoát nghèo” sang “bảo vệ thành quả thoát nghèo”.

Tái nghèo là chỉ báo quan trọng cho chất lượng chính sách an sinh: Giảm nghèo không chỉ là kéo người dân ra khỏi ngưỡng nghèo mà còn phải giữ họ ở lại trong vùng an toàn. Điều này đòi hỏi hệ thống chính sách “phòng thủ” đủ mạnh, bao gồm bảo hiểm rủi ro, giám sát hậu thoát nghèo và hỗ trợ kịp thời – để không ai bị bỏ lại phía sau sau khi vừa bước qua ngưỡng nghèo.

×