Cầm trên tay cuốn sách "Thay đổi một suy nghĩ, thay đổi cả cuộc đời", Bộ trưởng Bộ NNPTNT Lê Minh Hoan dí dỏm nói với phóng viên: "Đây là đạo cụ", nhưng tên cuốn sách cũng chính là tâm ý mà vị tư lệnh ngành muốn bộc bạch với nông dân, các hợp tác xã, doanh nghiệp, các chuyên gia và các nhà quản lý trong cuộc trao đổi với phóng viên Dân Việt về thành tựu đạt được trong năm 2022 và những định hướng lớn trong thời gian tới.

Trong năm 2022, Việt Nam đã đàm phán, hoàn thiện các thủ tục xuất khẩu xoài, thịt gà sang Hàn Quốc, bưởi, chanh ta sang NewZealand; lông vũ, yến và sản phẩm từ yến, sữa và sản phẩm từ sữa, sầu riêng, khoai lang... sang Trung Quốc; mật ong sang EU. Cùng với đó, Việt Nam đã khảo sát vùng trồng, nhà máy chiếu xạ để quả bưởi tươi (citrus maxima) là loại trái cây thứ 7 của nước ta được phép nhập khẩu vào thị trường Mỹ.

Năm 2022, vượt qua rất nhiều biến động của thị trường thế giới, xuất khẩu nông lâm thủy sản cán đích một cách ngoạn mục, Bộ trưởng đánh giá như thế nào về kết quả này?

- Thay đổi một suy nghĩ, thay đổi một cuộc đời. Thay đổi một tiếp cận chúng ta sẽ thay đổi một hành trình. Tổng kết lại năm 2022, ngành nông nghiệp gặp rất nhiều khó khăn như: dịch bệnh, đứt gãy cung cầu, chi phí logistics, chi phí nguyên liệu đầu vào ngành nông nghiệp tăng cao...

Kết quả đến giờ này mặc dù chưa đạt như kỳ vọng của ngành, doanh nghiệp cũng như nông dân, nhưng cũng là thành quả rất đáng tự hào. Tự hào không phải nằm ở con số của ngành - những cái mà chúng ta nhìn thấy được. Nhưng có những niềm tự hào chúng ta không nhìn thấy được, đó là sự đánh giá cao của lãnh đạo Đảng, Nhà nước, của xã hội về vai trò, vị thế của ngành nông nghiệp trong một bối cảnh dịch bệnh biến động phức tạp.

Hay nói cách khác, nó làm sâu sắc hơn vai trò trụ đỡ của ngành nông nghiệp, không chỉ đóng góp cho sự tăng trưởng chung của nền kinh tế mà còn đảm bảo các vấn đề của xã hội. Điều này không thể hiện qua những con số. Ví dụ như việc đảm bảo an ninh lương thực. Hiện nay rất nhiều quốc gia đang khủng hoảng an ninh lương thực, khủng hoảng về sản xuất nông nghiệp, thậm chí có những chuỗi ngành hàng của một số quốc gia bị đứt gãy, nhưng ngành nông nghiệp Việt Nam vẫn đứng vững.

Để muốn nói rằng, sứ mạng của ngành nông nghiệp không chỉ giải quyết vấn đề tăng trưởng mà còn mang tính chất bao trùm cho hàng chục triệu nông dân và cư dân ở nông thôn với hàng chục triệu lao động ở khu vực nông nghiệp, dịch vụ. Vai trò của nông nghiệp nằm trong một cấu trúc chung về kinh tế lẫn xã hội. Nhiều khi nếu chúng ta chỉ tiếp cận qua những con số tăng trưởng thì chúng ta không thấy được tác động của ngành với xã hội.

Thứ hai, chúng ta có thể thấy tư duy sản xuất nông nghiệp sang tư duy kinh tế nông nghiệp đã bắt đầu bén rễ vào nhận thức xã hội, vào người nông dân, doanh nghiệp. Chúng ta thấy rằng không thể quay lại con đường sản xuất nông nghiệp lấy tiêu chí sản lượng để làm mục tiêu phấn đấu nữa. Bắt đầu đã có rất nhiều nghiên cứu của các chuyên gia, nhà khoa học và nhiều hành động của các hiệp hội, ngành hàng, tổ chức nông dân có tư duy làm sao tạo ra giá trị gia tăng theo xu thế kinh tế nông nghiệp.

Càng ngày chúng ta thấy rằng vai trò của thị trường, định vị thị trường quan trọng hơn sản xuất. Bởi, nếu chúng ta sản xuất mà không có thị trường thì sản xuất sẽ bị tắc nghẽn. Do đó, vai trò kiến tạo của nền nông nghiệp và kiến tạo không gian phát triển thị trường trong năm 2022 thể hiện rất rõ. Chúng ta đã mở cửa rất nhiều thị trường, mở cửa cho rất nhiều loại nông sản của Việt Nam tiếp cận thị trường khó tính để đa dạng hóa thị trường, đa dạng hóa sản phẩm.

Ngày 19/9, xe container chở sầu riêng lăn bánh từ Cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị (Lạng Sơn) sang Cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị Quan (Trung Quốc) đã mở màn cho trái sầu riêng xuất khẩu chính ngạch vào Trung Quốc. Ảnh: Khương Lực

Quan trọng hơn, chúng ta chứng minh được một điều là nông sản của Việt Nam về mặt chất lượng có thể đáp ứng các thị trường khó tính nhất. Đó là những tín hiệu cho thấy Nghị quyết số 19-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 hay Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững giai đoạn 2021-2030, tìm nhìn đến năm 2050 đã bắt đầu lan tỏa ra xã hội, nhận thức của xã hội về vai trò của nông nghiệp hay tư duy phát triển nông nghiệp sang một tư duy mới, mô hình mới dựa trên tăng trưởng tích hợp đa giá trị.

Những mô hình nông nghiệp mới như: lúa – tôm, lúa – rươi, lúa rươi cấy hay mô hình du lịch nông nghiệp, mô hình tạo ra những sản phẩm OCOP (mỗi xã một sản phẩm)… tạo ra một sinh khí mới thay vì chúng ta chỉ đi theo một con đường chú trọng vào sản lượng như trước kia. Có nhiều mô hình của bà con nông dân vùng Đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên, Đồng bằng Bắc Bộ, miền núi phía Bắc gợi ý cho Bộ NNPTNT không chỉ lo nông nghiệp quy mô hàng hóa lớn mà còn chăm lo cho những giá trị nông nghiệp quy mô nhỏ nhưng mang lại giá trị tri thức bản địa.

Ví dụ như lúa bậc thang của đồng bào vùng trung du miền núi không so sánh được với Đồng bằng sông Hồng và càng không thể so được với Đồng bằng sông Cửu Long. Nhưng bà con dân tộc biết phát huy giá trị đó lên, biết kể một câu chuyện để làm du lịch nông thôn và các lãnh đạo địa phương biết chăm chút hơn từng sản phẩm nông nghiệp. Mặc dù quy mô nhỏ nhưng giá trị sẽ cao nếu chúng ta tiếp tục hành động như thời gian qua. Đó là giá trị liên kết giữa nhà nước, thị trường và xã hội, giữa nhà nước với doanh nghiệp nông nghiệp, bà con nông dân, hợp tác xã -những giá trị bao trùm trong năm 2022.

Nhân nói về câu chuyện cây lúa, một doanh nhân xuất khẩu gạo sang Châu Âu chia sẻ rằng, sau rất nhiều năm xuất khẩu, hạt lúa của Việt Nam hiện nay bắt đầu có hình hài, thương hiệu của chính doanh nghiệp Việt Nam khi bán trên đất nước Châu Âu. Tư duy của doanh nghiệp cũng đang thay đổi khi họ bắt đầu chú trọng nghiên cứu thị trường, thị hiếu của người tiêu dùng để tiếp tục đẩy mạnh xuất khẩu hơn nữa. Đây rõ ràng là một tín hiệu vui và liệu nó có được lan tỏa trong thời gian tới?

- Tôi nghĩ rằng xu thế này không đảo ngược và rất may mắn nó sẽ không đảo ngược được vì các doanh nghiệp đã biết hướng đến các thị trường cao cấp hơn để tạo lợi nhuận cao hơn cho cả doanh nghiệp và người nông dân. Tư duy thị trường đã bắt đầu bén rễ hay nói cách khác là tư duy sản xuất ngày xưa là làm ra những gì mình có thể làm, còn tư duy thị trường là mình làm ra những gì thị trường yêu cầu.

Trong năm 2022 xuất khẩu cà phê đạt 3,94 tỷ USD. Ảnh: V.S

Những thông tin về doanh nghiệp xuất khẩu gạo chất lượng cao sang thị trường châu Âu (EU) hay thị trường Nhật Bản minh chứng rằng chúng ta đã thoát tư duy về sản lượng để hướng vào chất lượng, không chỉ vậy chúng ta hướng về yêu cầu của từng loại thị trường khác nhau như: EU, Nhật Bản, Mỹ,… Bộ NNPTNT, Bộ Công Thương trong thời gian qua liên tục tổ chức nhiều diễn đàn để các doanh nghiệp thấy được mỗi loại thị trường có yêu cầu khác nhau. Chúng ta không thể "mặc đồng phục", đồng nhất tất cả các sản phẩm mà phải tạo ra nhiều phân khúc thị trường.

Câu chuyện xuất khẩu gạo sang EU mặc dù ở giai đoạn này quy mô chưa lớn, sản lượng chưa nhiều nhưng rõ ràng nó là tín hiệu cho thấy một khi chúng ta thay đổi thì chúng ta sẽ tạo ra được giá trị gia tăng mới cao hơn. Điều này dẫn dắt lại người trồng lúa phải đảm bảo được tiêu chuẩn ngay từ khi chọn giống, ứng dụng các quy trình canh tác, để chuẩn hóa chất lượng nông sản, trong đó có hạt gạo cho từng loại thị trường.

Tôi nghĩ đó là những cái được của ngành nông nghiệp, thoát đi một "lời nguyền" nông dân thì tư duy mùa vụ, doanh nghiệp thì tư duy thương vụ. Bây giờ không có khái niệm "mùa vụ" hay "thương vụ", không nghĩ ngắn mà phải nghĩ đường dài, không nghĩ cho 1 bên mà phải nghĩ cho cả 2 bên, tức là cho cả doanh nghiệp và người nông dân.

Chúng ta thường quan niệm thị trường Trung Quốc là thị trường dễ tính, chúng ta thường hay buôn chuyến. Bây giờ, các nghị định thư xuất khẩu ký với Trung Quốc đòi hỏi tiêu chuẩn, chất lượng khắt khe hơn. Đây vừa là thách thức, nhưng cũng là cơ hội cho những người sản xuất nông nghiệp Việt Nam. Vậy, làm thế nào để mình đáp ứng được các tiêu chuẩn mới của bên phía bạn để mình xuất nhiều sản phẩm sang thị trường Trung Quốc hơn, thưa Bộ trưởng?

- Về thị trường Trung Quốc, tới giờ bà con nông dân đã biết, Trung Quốc cách mình có bờ sông, chỉ cần đẩy hàng qua bên kia là lấy tiền về. Riết thì mình hay gọi là thị trường dễ tính. Chúng ta nghĩ rằng Trung Quốc thị trường phẩm cấp nào cũng có người tiêu dùng, thậm chí có lúc chúng ta lệch lạc đi theo chiều hướng sản xuất cho một thị trường dễ tính.

Nhưng Trung Quốc giờ trở thành thị trường khó tính, bởi vì nhiều khi mình cứ nghĩ họ khó tính với mình. Không phải vậy đâu, thành phần trung lưu của Trung Quốc 500 triệu người, nhu cầu về tiêu chuẩn, chất lượng họ đặt lên hàng cao hơn đối với tất cả các nước chứ không riêng với ta. Hàng rào kỹ thuật để họ bảo vệ sức khỏe của người dân của họ. Đó cũng là cơ hội để chúng ta thay đổi, chúng ta tìm kiếm thị trường ở một phẩm chất cao hơn.

Tại Hội nghị, triển lãm Kết nối nông nghiệp Việt Nam- New Zealand với chủ đề "Đối tác chiến lược trong nông nghiệp", Bộ trưởng có chia sẻ phát triển nông nghiệp Việt Nam theo hướng sinh thái, bền vững và chất lượng, ít để được nhiều hơn. Bộ trưởng có thể nói rõ hơn về ý này?

- Ít hơn để được nhiều hơn đó là xu thế của thế giới trong nền kinh tế, chứ không phải riêng trong lĩnh vực nông nghiệp. Thuật ngữ của họ là "less in more" - ít hơn nhưng được nhiều hơn và "more from less" - được nhiều hơn từ cái ít hơn; thông qua khoa học, công nghệ người ta có thể giải quyết được việc này.

Chanh dây 7 tháng trồng xen trong vườn nhãn, vải của gia đình ông Luân bắt đầu cho thu hoạch quả. Chanh dây trồng và thu hoạch trong 2 năm, khi thu hoạch xong thì cũng bắt đầu đến thời kỳ ăn bói nhãn, vải.Ảnh Khương Lực

Có thể tuần hoàn tất cả phế phụ phẩm trong lĩnh vực nông nghiệp sẽ bớt đi chi phí mua phân bón, thuốc bảo vệ thực vật. Cái này bà con Đồng Tháp, Đắk Lắk đang làm được trên cây sầu riêng. Với toàn bộ phế phẩm, phụ phẩm nông nghiệp như: gừng, ớt, tỏi… cộng với một số chế phẩm nông dân đã tạo ra phân bón, thuốc sinh học rồi tưới ngay trên vườn của họ. Bà con trồng cà phê đã tuần hoàn phế phẩm trong vườn cà phê để tạo phân bón trong lúc giá vật tư nông nghiệp đầu vào tăng.

Tôi hay nói với nông dân hoặc chúng ta ôm nhau khóc than, nếu than phiền nó vượt qua được thì thôi mình cứ ngồi than riết, nhưng than thì giá nó cũng không xuống. Bây giờ chúng ta đã minh chứng làm được các mô hình nông nghiệp tuần hoàn nhỏ, nhưng lan toả ra hàng triệu nông dân mới là lớn. Làm vậy chi phí giảm xuống, năng suất có hơi giảm chút nhưng giá bán cao hơn. Điều này cho thấy "thoát" tư duy về sản lượng, hướng về tư duy chất lượng, hướng về nông nghiệp tuần hoàn. Nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp sinh thái chính là "less in more", "more from less" từ những mô hình đơn giản.

Dự báo kinh tế thế giới sẽ còn nhiều biến động khó lường, xin Bộ trưởng cho biết, Bộ NNPTNT có những định hướng như thế nào cho năm 2023 và những năm tiếp theo?

- Chúng ta phải xác định rằng ngành nông nghiệp sẽ luôn gặp khó khăn, thách thức. Khi thế giới thay đổi thì chúng ta cần phải có kế hoạch để chủ động thích ứng. Tuy nhiên, những khó khăn này không bằng các quy chuẩn thị trường ngày càng khắt khe hơn.

Những nông sản hay các sản phẩm nông nghiệp được tạo ra giờ thị trường không chỉ tiếp nhận bằng giá cả, bằng chất lượng mà còn quan tâm trong sản xuất có bị tác động tới môi trường thiên nhiên, đa dạng sinh học, hiệu ứng nhà kính, biến đổi khí hậu... 

Như cà phê, hạt điều có phải được trồng do tàn phá rừng để canh tác. Hay chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) cũng là một minh chứng thị trường không chỉ quan tâm độ ngon của hải sản mà còn các vấn đề như đánh bắt như thế nào, có vi phạm luật pháp quốc tế hay không?

Xuất khẩu thủy sản năm 2022 đạt 10,92 tỷ USD, tăng 22,9%, trong đó mặt hàng tôm đạt 4,33 tỷ USD. Ảnh: V.S

Đó là sức ép đòi hỏi ngành nông nghiệp phải thay đổi. Đứng trước sức ép thay đổi đó, nếu chủ động thay đổi sẽ đỡ rủi ro hơn và cơ hội để xây dựng hình ảnh nền nông nghiệp Việt Nam trách nhiệm, bền vững. Như một thông điệp mà tôi hay đưa ra "mọi thay đổi đều khó khăn, nhưng nếu không thay đổi còn khó khăn hơn nữa". Biết đâu trong thay đổi này chúng ta tạo ra một hình ảnh mới, giá trị mới, thương hiệu mới, tạo ra nhiều việc làm mới…

Việt Nam đã có những cam kết tại COP 26 vừa đảm bảo tăng trưởng sản xuất vừa bảo vệ được môi trường; xây dựng nền nông nghiệp trách nhiệm, bền vững, tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu; tham gia vào hệ thống cung ứng lương thực, thực phẩm toàn cầu. Những cam kết này phải được chuyển hóa bằng những hành động cụ thể, bằng trách nhiệm của người sản xuất, nông dân, ngư dân và doanh nghiệp.

Tôi hoàn toàn tin tưởng chúng ta có "dư địa" để có thể chuyển đổi. Từ trước đến nay chúng ta chỉ xuất khẩu thô, chúng ta còn nhiều dư địa để bảo quản, chế biến sâu. Vấn đề là doanh nghiệp phải dấn thân hơn nữa. Chúng tôi đang trình Chính phủ những chính sách hỗ trợ để doanh nghiệp mạnh dạn thay đổi, thay vì các doanh nghiệp chỉ mua đi bán lại.

Bên cạnh đó, hiện nay việc làm ở nông thôn là vấn đề quan trọng mà việc sắp xếp lại sản xuất sẽ tạo ra rất nhiều việc làm cho nông thôn. Năm 2023 phải đi sâu vào kinh tế nông thôn, tạo ra nhiều việc làm ở nông thôn. Muốn vậy hình thái hoạt động của hợp tác xã, sản phẩm OCOP, du lịch nông nghiệp... phải khác đi.

Quan trọng là trong những con số tăng trưởng vừa qua chúng ta chưa đong đếm được bao nhiêu việc làm, tăng trưởng phải gắn với việc làm. Chúng ta thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước thì máy móc thay con người rất nhiều. Ngày xưa cần nhiều người ngoài đồng, nhưng nay chỉ cần bấm điện thoại cũng tưới tiêu được, vậy thì làm sao giải quyết được vấn đề việc làm trong nông nghiệp?

Chỉ có 2 cách: chúng ta chuyển qua công nghiệp - dịch vụ đi làm cho các nhà máy và một phần phải tạo ra nhiều việc làm ở nông thôn bằng kinh tế nông nghiệp và kinh tế phi nông nghiệp, những dịch vụ ở nông thôn. Đó là những vấn đề mà Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025 đang hướng tới.

Xin cảm ơn Bộ trưởng!