Cần có đội ngũ "bác sĩ" khám sức khỏe đất, giúp phát triển bền vững ngành sản xuất lúa gạo

Sáng 29/10, Viện Thổ nhưỡng Nông hoá phối hợp với Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam và Báo Nông nghiệp Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) tổ chức Diễn đàn “Sức khoẻ đất trồng lúa - Nền tảng phát triển xanh và bền vững”.

Theo ông Vũ Năng Dũng, Chủ tịch Hội Khoa học đất Việt Nam, lúa là cây trồng quan trọng hàng đầu của ngành nông nghiệp nước ta, luôn chiếm diện tích lớn nhất trong đất sản xuất nông nghiệp. Năm 2023, diện tích đất canh tác lúa chiềm 33,7% diện tích đất canh tác. Sản xuất lúa gạo gắn với đời sống và việc làm của 61,9% dân số ở nông thôn.

Sản xuất lúa gạo không chỉ đảm bảo an ninh lương thực, mà còn góp phần ổn định xã hội và tạo nền tảng phát triển cho các ngành kinh tế khác. Xuất khẩu gạo giúp nâng cao vị thế quốc tế của Việt Nam, được nhiều quốc gia ngưỡng mộ. Từ năm 1989 đến nay, dù diện tích trồng lúa giảm, năng suất lúa tăng liên tục, từ 17,93 tạ/vụ năm 1978 lên 61,1 tạ/vụ năm 2023, gấp 3,4 lần, với sản lượng thóc đạt 43,5 triệu tấn. Thành công này nhờ vào đổi mới chính sách, nỗ lực sáng tạo của nông dân, cùng các đầu tư về thủy lợi, cơ sở hạ tầng nông thôn và sự đóng góp của các nhà khoa học, doanh nghiệp phân bón, thuốc bảo vệ thực vật.

Tuy nhiên sau một số năm thâm canh, một bộ phận đất lúa đang bị suy thoái cả về lí tính, hóa tính và vi sinh vật trong đất, phần nào ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng lúa gạo, nhất là trong giai đoạn hiện nay chịu tác động của biến đổi khí hậu như xâm nhập mặn, lũ lụt, sạt lở đất, khô hạn... Trong khi đó canh tác lúa còn lạm dụng phân vô cơ, ít phân bón hữu cơ, sử dụng nhiều thuốc bảo vệ thực vật.

“Phục hồi sự suy giảm độ phì nhiêu của đất lúa là chiến lược lâu dài, cần tác động tích cực lên cả tính chất lý - hóa và hệ vi sinh vật trong đất, đồng thời đảm bảo nền tảng cho phát triển bền vững ngành sản xuất lúa gạo trong tương lai. Diễn đàn sẽ là dịp để xác định các tiêu chí đánh giá sức khỏe đất lúa, tìm giải pháp phục hồi độ phì nhiêu và xây dựng quy trình bón phân hợp lý. Từ đó tăng cường truyền thông để cộng đồng hiểu rõ hơn về sức khỏe đất và cách canh tác lúa bền vững”, ông Vũ Năng Dũng nhấn mạnh.

Đồng tình với ý kiến của Hội Khoa học đất Việt Nam, Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (VAAS) Trần Minh Tiến nhấn mạnh, cần áp dụng giải pháp đồng bộ theo từng loại đất. Với đất mặn, giải pháp bao gồm quản lý nước hợp lý, bón phân cân đối, tận dụng rơm rạ, sử dụng giống chịu mặn và luân canh cây trồng. Đất phèn cần bổ sung vôi, kết hợp quản lý nước và bón hợp lý, cân đối phân hữu cơ - vô cơ. Trong khi đó, đất phù sa và đất xám bạc màu được cải tạo bằng quản lý nước, bón phân cân đối, tái sử dụng rơm rạ và luân canh cây trồng. Quản lý chất lượng đất và hướng dẫn sử dụng phân bón trực tuyến cũng cần áp dụng mạnh mẽ.

“Về lâu dài, chúng ta cần xây dựng cơ sở dữ liệu chất lượng đất, phát triển thang đánh giá sức khỏe đất lúa và thiết lập mạng lưới quan trắc diễn biến chất lượng đất. Cùng với đó, nghiên cứu ảnh hưởng của các nguyên tố trung và vi lượng, hạn chế tác động của các nguyên tố độc hại, đồng thời phát triển bộ chẩn đoán tính chất đất ngoài đồng ruộng.

VAAS đang hướng tới việc thiết lập hệ thống "bác sỹ đất" để hỗ trợ nông dân trong quản lý và cải tạo đất nhằm bảo đảm sản xuất lúa bền vững trong bối cảnh biến đổi khí hậu và áp lực thâm canh ngày càng tăng”, ông Tiến cho hay.

Riêng với Đồng bằng sông Cửu Long, ông Võ Quang Minh, Hội Khoa học đất Việt Nam cho biết, khu vực này hiện có 9 nhóm đất chính với 55 loại đất, song nhiều khu vực đang bị suy thoái nghiêm trọng. Để quản lý, khai thác và bảo vệ tài nguyên đất lúa bền vững, cần có giải pháp đồng bộ về kinh tế, xã hội và môi trường sinh thái.

Theo ông Minh, chiến lược sử dụng đất bền vững ở Đồng bằng sông Cửu Long cần dựa trên tái cơ cấu ngành lúa gạo, giảm diện tích lúa độc canh, phát triển mô hình xen canh – đa canh, tăng sản xuất lúa chất lượng cao, ứng dụng khoa học công nghệ và nông nghiệp thông minh.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh liên kết chuỗi giá trị, phát triển thương hiệu gạo Đồng bằng sông Cửu Long, quản lý nước hiệu quả và bảo vệ đất phù sa, đồng thời đa dạng sinh kế cho nông dân thông qua chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi và đào tạo kỹ năng sản xuất bền vững.

Theo nghiên cứu từ VAAS, tổng lượng phù sa chảy vào ĐBSCL đã giảm tới 55% trong 25 năm qua, trong khi diện tích đất phèn và đất mặn biến động mạnh, tính chất đất mặt phù sa trồng lúa cũng thay đổi. Nhiều khu vực đối mặt với các vấn đề như rửa trôi, xói mòn, ngập lũ, nhiễm mặn, nhiễm phèn, bạc màu, ô nhiễm và hoang hóa.

Ông Võ Quang Minh cho rằng: Để quản lý khai thác tài nguyên đất lúa bền vững, cần có sự đồng bộ các giải pháp về kinh tế, xã hội, môi trường sinh thái. Theo ông, chiến lược sử dụng đất lúa bền vững ở ĐBSCL cần dựa trên nhiều trụ cột. Trước hết là tái cơ cấu ngành lúa gạo, giảm diện tích lúa độc canh, phát triển mô hình xen canh, đa canh, tăng cường sản xuất lúa chất lượng cao và áp dụng khoa học công nghệ, nông nghiệp thông minh.

Liên kết chuỗi giá trị và thị trường là giải pháp then chốt để xây dựng chuỗi giá trị lúa gạo bền vững và phát triển thương hiệu gạo ĐBSCL. Đồng thời quản lý nước hiệu quả và bảo vệ đất phù sa, phát triển sinh kế đa dạng cho nông dân thông qua chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi và đào tạo kỹ năng sản xuất.

“Kế hoạch quản lý, khai thác tài nguyên đất lúa nên triển khai theo 5 bước: xác định sứ mệnh sử dụng đất lúa; phân tích SWOT; đặt mục tiêu; xây dựng các chiến lược liên quan và theo dõi, đánh giá kế hoạch khai thác, sử dụng đất lúa bền vững. Nếu biết cách xây dựng kế hoạch chiến lược hiệu quả, chúng ta sẽ tận dụng được các cơ hội, phát huy điểm mạnh và hạn chế điểm yếu của quá trình quản lý, từ đó nâng cao kết quả thực hiện quản lý, khai thác tài nguyên đất bền vững, kể cả trong các lĩnh vực khác”, ông Minh khuyến nghị.

Ông Trần Minh Tiến cũng góp ý, để bảo vệ tài nguyên đất nông nghiệp, cần có chính sách quốc gia mang tính dài hạn. Khi chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp sang mục đích khác, đặc biệt là đất lúa, cần cân nhắc kỹ, bởi một khi đã chuyển đổi, rất khó phục hồi để trồng lại.

Ông Nguyễn Văn Hùng, chuyên gia cao cấp của Viện Nghiên cứu lúa Quốc tế (IRRI) cho biết, Công ty cổ phần Phân bón Bình Điền, IRRI và Viện Lúa ĐBSCL đã hợp tác nghiên cứu, đánh giá và phát triển hệ vi sinh vật, đồng thời áp dụng công nghệ thúc đẩy phân hủy rơm rạ ngay trên đồng ruộng. Nghiên cứu tập trung đánh giá các chủng vi sinh có khả năng phân hủy rơm rạ hiệu quả và phát triển công nghệ xử lý rơm rạ kết hợp cơ giới hóa, sinh học và quản lý nước. Đồng thời xây dựng quy trình công nghệ và thực hành xử lý rơm rạ trên đồng ruộng tại ĐBSCL.

“Kết hợp cơ giới hóa với công nghệ vi sinh giúp phân hủy nhanh rơm rạ, gieo sạ hàng kết hợp vùi phân. Đồng thời áp dụng phương pháp bón phân đúng (RCM) và chiến lược dựa trên dữ liệu, học máy (ML) sẽ giúp sản xuất lúa năng suất cao nhưng phát thải thấp”, chuyên gia IRRI phân tích.

Trên cơ sở đó, ông Hùng đề xuất xây dựng cơ sở dữ liệu và bản đồ quản lý tài nguyên đất, dinh dưỡng, nước, biến đổi khí hậu theo từng tiểu vùng sinh thái. “Quá trình này cần sự tham gia của tất cả các tác nhân liên quan, từ Bộ, viện, trường đến doanh nghiệp tư nhân. Bên cạnh đó, quản lý dinh dưỡng tối ưu theo vùng chuyên biệt phải tích hợp nhiều giải pháp đồng bộ gồm sinh học (vi sinh), cơ giới hóa và ứng dụng số (dữ liệu, KGML và AI). Khi xây dựng hệ thống minh bạch, dễ tiếp cận và dễ hiểu, nông dân sẽ dễ dàng tiếp cận thông tin và vật tư nông nghiệp hơn, từ đó nâng cao hiệu quả sản xuất lúa bền vững ở ĐBSCL”, ông Hùng nhấn mạnh.

Trước xu thế phát triển bền vững, Công ty cổ phần Phân bón Bình Điền đã triển khai chiến lược xanh hóa nhằm chuyển đổi quy trình, công nghệ sản xuất và sử dụng sản phẩm. Chiến lược được triển khai theo hai hướng chính: Thứ nhất, xanh hóa trong sản xuất thông qua việc áp dụng các giải pháp và công nghệ mới nhằm giảm phát thải khí nhà kính, đặc biệt là CO₂ và N₂O. Thứ hai, xanh hóa trong sử dụng phân bón, tuân thủ nguyên tắc "4 đúng" để nâng cao hiệu suất sử dụng, giảm thất thoát phân bón và hạn chế phát thải khí nhà kính. Đồng thời, Công ty phát triển các dòng sản phẩm vừa có hiệu quả sử dụng cao, vừa thân thiện với môi trường, góp phần thúc đẩy nông nghiệp bền vững và giảm áp lực lên tài nguyên thiên nhiên.

×