Chợ dân sinh tiền tỷ bỏ hoang (Bài cuối): Giám sát chặt chẽ, tìm giải pháp "hồi sinh" chợ bỏ hoang

Trong bài viết “Chống lãng phí” của Tổng Bí thư Tô Lâm đã đưa ra các giải pháp trọng tâm để chống lãng phí:

Thứ nhất, cần thống nhất nhận thức đấu tranh phòng, chống lãng phí là cuộc chiến chống "giặc nội xâm" đầy cam go, phức tạp; là một phần của cuộc đấu tranh giai cấp; có vị trí tương đương với phòng, chống tham nhũng, tiêu cực để xây dựng Đảng ta vững mạnh, "là đạo đức, là văn minh". Thứ hai, tập trung hoàn thiện và tổ chức triển khai có hiệu quả thể chế phòng, chống lãng phí; xử lý nghiêm các cá nhân, tập thể có hành vi, việc làm gây thất thoát, lãng phí tài sản côn.; Thứ 3, tập trung giải quyết triệt để các nguyên nhân dẫn đến lãng phí tài sản công, tài nguyên thiên nhiên, nguồn lực chăm lo nhân dân và phát triển đất nước. Thứ 4, xây dựng văn hóa phòng, chống lãng phí; đưa thực hành tiết kiệm, chống lãng phí trở thành "tự giác", "tự nguyện", "cơm ăn nước uống, áo mặc hàng ngày".

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Anh Trí (Hà Nội), đánh giá công tác chống lãng phí đã được đẩy mạnh, đạt được những kết quả đáp ứng được sự mong đợi của cử tri và nhân dân trong thời gian qua. Bên cạnh những kết quả tích cực trong công tác này, ông Trí cho rằng vẫn còn nhiều vấn đề về lãng phí còn rất lớn trên bình diện chung của cả nước.

Trong chống lãng phí chúng ta tập trung nhiều vào việc tìm ra được những sai sót, rồi kỷ luật… điều này đúng nhưng phải đi trước hơn đó là chống lãng phí từ ý tưởng, dự định, từ chiến lược trong vấn đề đầu tư, sử dụng tài sản.

Đề cập đến vấn đề lãng phí hiện nay, PGS. TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam nhấn mạnh: Chống lãng phí cần “ba chữ thông”. Thông suốt về nguồn lực, thông suốt về cơ chế và thông minh về phân bổ nguồn lực. Thông suốt về nguồn nhân lực được ông Thiên cắt nghĩa phải chọn lựa con người xứng đáng là lãnh đạo, chỉ đạo và điều hành khi lực lượng sản xuất đã thông minh, số hoá cao và thay đổi hàng ngày, hàng giờ. Nếu không sẽ là lực cản đối với sự phát triển.

Theo PGS. TS Trần Đình Thiên, công tác chống lãng phí cần phải nhận diện rõ và xử lý quyết tâm. Vấn đề của cơ chế cũng là vấn đề của con người trong bộ máy. Khi có nhiều xung đột về quyền và lợi ích giữa các cơ quan Nhà nước trong cùng một vấn đề, tức khắc công việc sẽ bị đùn đẩy, né tránh.

Về thông suốt cơ chế, ông Thiên nêu: Tham nhũng là tội nhưng lãng phí còn ảnh hưởng lâu dài hơn. Ngoài lãng phí hữu hình, có thể nhìn thấy được (như lãng phí tài nguyên, vốn, lao động trẻ - giá rẻ, điều kiện địa lý…).

Về việc thông minh trong phân bổ nguồn lực, TS Thiên cho rằng: Những dự án, công trình đã và đang lãng phí hiện nay cần cơ chế xử lý nhanh chóng. Còn những nguy cơ lãng phí lớn trước mắt, lâu dài đối với nền kinh tế đó là mất đi cơ hội, lãng phí do tư duy cũ, bộ máy điều hành chậm, yếu.

Nhà báo Lê Thọ Bình, người đã dành nhiều thời gian nghiên cứu về công tác phòng chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí cho rằng: Bài toán đặt ra lúc này không chỉ là chống lãng phí trong tương lai, mà còn phải rà soát toàn bộ những biểu hiện lãng phí đang tồn tại.

Cần một “cuộc tổng kiểm kê quốc gia về các công trình đầu tư công kém hiệu quả hoặc chưa phát huy tác dụng”. Không phải để truy cứu hình sự tất cả, mà để định lượng được quy mô tổn thất, và quan trọng hơn là rút ra cơ chế ngăn ngừa tái diễn.

Ở nhiều tỉnh, có thể tìm thấy những công trình hàng trăm tỷ không người sử dụng. Nếu các địa phương được yêu cầu báo cáo công khai danh sách những dự án đã hoàn thành nhưng chưa vận hành đúng công năng – đó sẽ là bước đầu tiên của minh bạch.

Chống lãng phí không cần bắt đầu từ đại sự, có thể bắt nguồn từ khu chợ không hoạt động. Từ đó, làm rõ ai quyết định, ai thiết kế, ai nghiệm thu, để tránh lặp lại. Lãng phí không ồn ào như tham nhũng. Nó không tạo ra khủng hoảng. Nhưng nó âm thầm ăn mòn tài nguyên công, ngân sách, và lòng tin.

Muốn chống được nó, không chỉ cần quyết tâm chính trị ở cấp cao nhất, như thông điệp mạnh mẽ của Tổng Bí thư Tô Lâm, mà còn cần một cuộc đổi mới triệt để cách tư duy đầu tư công. Cần xem mỗi đồng ngân sách là tiền mồ hôi nước mắt của dân.

Cụ thể hơn về những thông tin lãng phí chợ dân sinh tiền tỉ trong loạt bài Báo điện tử Dân Việt phản ánh, Th.s Đỗ Đức Long, Chuyên gia xã hội học lý giải hiện tượng chợ dân sinh mới xây bị "thất bại" trong việc thu hút người dùng qua ba nhóm yếu tố chính: thói quen xã hội, cơ cấu vốn xã hội, và không gian văn hoá cộng đồng.

Người tiêu dùng đô thị, đặc biệt là tầng lớp trung lưu, công nhân, người già, phụ nữ nội trợ vốn quen với sự tiện lợi linh hoạt, không gian mở của chợ truyền thống hoặc chợ cóc. Trong khi đó, nhiều chợ mới được thiết kế theo mô hình "trung tâm thương mại", có tầng, phân khu chức năng, lối đi hẹp, thiếu ánh sáng tự nhiên, cầu thang bất tiện. Điều này gây gián đoạn thói quen xã hội đã hình thành qua nhiều thế hệ.

Chợ không chỉ là nơi buôn bán, mà là nơi tái sản xuất đời sống cộng đồng, nơi gặp gỡ, trò chuyện, thương lượng, mặc cả… Những không gian chợ mới đánh mất hoàn toàn cảm xúc và trải nghiệm xã hội ấy.

Trong môi trường chợ truyền thống, tiểu thương gắn bó nhiều năm, có quan hệ hàng xóm, bà con, bạn hàng lâu dài, tạo nên mạng lưới phi chính thức giúp họ duy trì sinh kế và cảm giác an toàn. Ngược lại, chợ mới thường phân lô, cho thuê qua đấu giá hoặc nhà đầu tư thứ cấp, dẫn đến việc mất kết nối xã hội, tiểu thương không biết nhau, không có sự hỗ trợ lẫn nhau, không có “chữ tín” để giữ chân khách. Người dân thì không còn cảm giác thân quen, mua bán bị thương mại hoá quá mức, lạnh lùng và đơn lẻ.

Trong khi siêu thị và thương mại điện tử ngày càng tối ưu hoá tiện ích, chương trình khuyến mãi, tích điểm và giao hàng nhanh… thì chợ mới xây lại thiếu tính độc đáo, không có bản sắc, không cạnh tranh nổi về giá và tiện lợi, mà cũng chẳng giữ được nét văn hoá truyền thống như chợ cóc. Rơi vào thế “chênh vênh bản sắc”, khiến người tiêu dùng thờ ơ.

Theo Th.s Long, thiết kế không gian mở, tầng thấp, lối đi rộng, tiếp cận dễ dàng bằng cả xe máy và đi bộ (điều này phù hợp với đa phần văn hóa người Việt). Bố trí khu ngồi nghỉ, mái che, lối dốc cho người cao tuổi. Chợ không thể thiết kế "trên giấy", bởi kiến thức sống của người dân là chất liệu quý giá nhất. Việc tham vấn tiểu thương, khảo sát hành vi tiêu dùng (khung giờ, mặt hàng ưu tiên, vị trí ưa thích...) sẽ giúp tránh tình trạng quy hoạch xa rời thực tế.

Đặc biệt, không thể tách rời chợ khỏi cấu trúc đô thị. Chợ cần nằm gần khu dân cư đông đúc, cạnh các tuyến xe buýt, trường học, bệnh viện hoặc khu công nhân. Thiết kế chợ phải tích hợp văn hoá “đi chợ tiện đường”, vốn là một trong những yếu tố then chốt của người tiêu dùng Việt.

Trước tình trạng nhiều chợ dân sinh được đầu tư xây dựng nhưng lại rơi vào cảnh bỏ hoang, gây lãng phí tài sản công và ảnh hưởng đến đời sống của tiểu thương, đang là vấn đề nhức nhối tại nhiều địa phương, Luật sư Nguyễn Minh Ngọc, Công ty Luật The Light, Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội, đã đưa ra những phân tích chuyên sâu về trách nhiệm pháp lý, các quy định liên quan và giải pháp cho vấn đề này.

Theo Luật sư Ngọc, chợ dân sinh, theo Khoản 4 Điều 3 Nghị định 60/2024/NĐ-CP về Phát triển và Quản lý chợ, là nơi mua bán, trao đổi hàng hóa thiết yếu của người dân. Trách nhiệm pháp lý chính trong việc quản lý và vận hành các chợ dân sinh, kể cả khi bị bỏ hoang, thuộc về Ủy ban nhân dân (UBND) các cấp (tỉnh, xã) và các đơn vị được giao quản lý, khai thác tài sản.

UBND các cấp có trách nhiệm chung và trực tiếp trong việc phê duyệt quy hoạch, kế hoạch phát triển mạng lưới chợ, cũng như đầu tư xây dựng và tổ chức hoạt động. Đặc biệt, UBND cấp xã là cấp quản lý sát sao nhất đối với phần lớn chợ dân sinh.

Đơn vị được giao quản lý, khai thác, có thể là Ban quản lý chợ hoặc doanh nghiệp/hợp tác xã trúng thầu, sẽ chịu trách nhiệm trực tiếp về vận hành hàng ngày và báo cáo tình hình hoạt động cho cơ quan nhà nước.

Khi một chợ bị bỏ hoang, trách nhiệm chính vẫn thuộc về cơ quan đã ra quyết định đầu tư và đơn vị được giao quản lý. Họ phải chịu trách nhiệm về sự lãng phí nguồn vốn đầu tư và có nghĩa vụ tìm giải pháp khắc phục.

Luật sư Nguyễn Minh Ngọc phân tích, việc đầu tư xây dựng chợ nhưng không đưa vào sử dụng, gây lãng phí nghiêm trọng tài sản công, sẽ bị xử lý theo các quy định của pháp luật: Luật Quản lý, sử dụng tài sản công năm 2017, tại Điều 10 (Khoản 3) nghiêm cấm các hành vi như "đầu tư xây dựng... tài sản công không đúng thẩm quyền, tiêu chuẩn, định mức; sử dụng tài sản công không đúng mục đích, lãng phí". Điều 11 (Khoản 1) quy định cá nhân, tổ chức vi phạm pháp luật về quản lý, sử dụng tài sản công sẽ bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự; trường hợp gây thiệt hại phải bồi thường.

Tiếp nữa là Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013, tại Khoản 3 Điều 18 và Khoản 3 Điều 19 quy định trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức và cán bộ, công chức, viên chức trong việc thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Chương IV Điều 78 quy định người có hành vi lãng phí gây thiệt hại phải bồi thường. Như vậy, các cá nhân, tổ chức liên quan đến việc phê duyệt và thực hiện dự án chợ không hiệu quả, dẫn đến bỏ hoang, có thể bị xem xét xử lý kỷ luật và buộc bồi thường thiệt hại cho Nhà nước.

Được biết, quy trình phê duyệt, xây dựng và bàn giao chợ dân sinh tuân thủ nhiều quy định pháp luật như Nghị định 60/2024/NĐ-CP, Luật Đầu tư công 2024, Luật Đấu thầu 2023, Luật Xây dựng 2014 (sửa đổi, bổ sung 2020) và các nghị định hướng dẫn. Tuy nhiên, trên thực tế, vẫn tồn tại nhiều lỗ hổng dẫn đến tình trạng chợ bị bỏ hoang.

Nguyên nhân chợ bỏ hoang được cho là do nhiều dự án được phê duyệt dựa trên quy hoạch mà không khảo sát kỹ lưỡng nhu cầu của tiểu thương và người dân. Vị trí chợ mới thường không thuận lợi, xa khu dân cư, giao thông khó khăn hoặc thiết kế không phù hợp với tập quán kinh doanh.

Quy trình lấy ý kiến của tiểu thương là đối tượng trực tiếp bị ảnh hưởng thường mang tính hình thức hoặc bị bỏ qua, khiến chợ xây xong không đáp ứng được mong muốn của họ. Nhiều chợ được xây dựng theo mô hình xã hội hóa, doanh nghiệp thu hồi vốn qua việc cho thuê ki-ốt với mức giá cao, vượt quá khả năng chi trả của tiểu thương nhỏ lẻ.

Việc quản lý lỏng lẻo sau đầu tư: Việc bàn giao chợ cho các đơn vị quản lý thiếu năng lực, không có phương án kinh doanh hiệu quả hoặc thiếu cơ chế hỗ trợ tiểu thương trong giai đoạn đầu cũng là nguyên nhân khiến chợ không thể hoạt động. Mặc dù luật có quy định về xử lý lãng phí, việc quy trách nhiệm cụ thể cho cá nhân, tập thể trong việc ra quyết định đầu tư sai lầm dẫn đến chợ bỏ hoang còn chưa thực sự quyết liệt và triệt để.

Để giải quyết tận gốc vấn đề và tránh lãng phí trong tương lai, theo Luật sư Nguyễn Minh Ngọc, chúng ta cần có những điều chỉnh chính sách quan trọng như: Bắt buộc phải có báo cáo đánh giá tác động kinh tế - xã hội chi tiết, khoa học, có sự tham vấn thực tế và đồng thuận từ cộng đồng tiểu thương, người dân.

Cần có cơ chế quy trách nhiệm cụ thể đối với người đứng đầu và các cá nhân tham gia vào quá trình thẩm định, phê duyệt dự án gây lãng phí, xử lý kỷ luật, bồi thường thiệt hại nghiêm minh. Thay vì xây mới tốn kém, cần ưu tiên nguồn lực cải tạo các chợ truyền thống đang hoạt động nhưng xuống cấp, giữ lại vị trí thuận lợi và tập quán kinh doanh.

Đặc biệt, khi xây chợ mới, cần có chính sách hỗ trợ rõ ràng như miễn, giảm giá thuê mặt bằng, hỗ trợ chi phí di dời, tổ chức xúc tiến thương mại…

×