Chợ tình Khâu Vai xưa có tên là chợ Phong Lưu, nghĩa là phong tình (người dân tộc Giáy gọi là "Pày hửa liu", người dân tộc Mông gọi là "Mù cửa khư phông lìu" - đều có nghĩa là phong lưu). Chợ còn có tên gọi khác là chợ tình Khau Vai (theo cách gọi của người Tày, người Nùng). Những người đến chợ xưa kia chủ yếu thuộc các tộc Tày, Nùng, Dao, Giáy và Mông... ở cao nguyên đá và những vùng lân cận, đôi khi có cả những người ở bên Lào hoặc bên Trung Quốc cũng tìm về.
Đến hẹn lại lên, ngày 27/3 âm lịch là ngày duy nhất trong năm Chợ tình Khau Vai ở Mèo Vạc (Hà Giang) lại tấp nập người già, người trẻ ríu ran bước chân tìm về nẻo hẹn năm nào; những tình yêu đôi lứa xưa lỡ hẹn duyên vợ chồng, giờ là bạn cũng tìm nhau để ôn lại kỷ niệm xưa. Chợ họp trên quả đồi thuộc bản Khau Vai, xã Khau Vai, huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang.
Truyền thuyết về phiên chợ này đã có từ trăm năm nay, kể về câu chuyện ở mảnh đất Khau Vai nơi vùng Cao nguyên đá Hà Giang có đôi trai gái yêu nhau tha thiết nhưng không đến được với nhau. Cô Út là con gái nhà tộc trưởng người Giáy phải đi lấy chồng, chàng Ba người dân tộc Nùng cũng phải đi tìm vợ. Rồi tình yêu đôi lứa mãnh liệt khiến chàng Ba và cô Út lại tìm về bên nhau, nhưng đó lại là khởi nguồn cho sự hiềm khích của hai bên gia đình và các tù trưởng để rồi sau đó họ không thể nhủ lòng nên đành chia tay quay về bản làng, trả lại sự bình yên cho những người thân của mình.
Ngày họ chia tay là 27/3 âm lịch và là sau này cũng ngày cuối đời họ hẹn nhau ở Khau Vai để ra đi mãi mãi. Dân làng xót thương cho tình yêu đôi lứa mà lập nên Miếu Ông, Miếu Bà để tưởng nhớ chàng trai và cô gái. Và ngày 27/3 âm lịch hàng năm được dân làng chọn là ngày dành riêng cho những đôi uyên ương lỡ hẹn duyên phận có dịp được gặp nhau để giãi bày, sẻ chia.
Cũng từ đó, ở Khau Vai Mèo Vạc năm nào cũng vậy, dù trèo đèo lội suối, dù mưa rừng ướt át hay sương giăng kín nẻo về, mặc những con đường dốc ngoằn nghèo, mặc núi đá tai mèo lởm chởm, dù ở nơi núi cao thung sâu, họ lại tìm đến chợ như để tìm về một cuộc tình vẫn còn dang dở. Họ mong gặp lại nhau để nói với nhau câu chuyện của ngày xưa, ngày mới, về những điều đã qua.
Theo phong tục thì cả vợ và chồng không ghen tuông, ngăn cản người bạn đời của mình đến Chợ tình Khau Vai, họ có thể cùng nhau xuống chợ rồi mỗi người đi tìm lại người bạn xưa của mình.
Đêm chợ Phong Lưu bên ánh lửa bập bùng, những can rượu ngô thơm nồng bảng lảng trong làn giương giăng của xóm núi, những lòng ai bâng khuâng, háo hức rồi nhớn nhác tìm nhau. Tiếng khèn da diết gọi bạn, tiếng sáo du dương tìm người xưa lẫn trong ánh đuốc lập lòe với những chiếc váy xòe hoa cùng những chiếc khăn sặc sỡ tạo nên một khung cảnh trữ tình, xao xuyến. Những người tìm được nhau rồi trò chuyện không dứt, người chưa tìm được thì bồn chồn khôn nguôi, chỉ có nồi thắng cố thơm lừng, men rượu ngô thơm nồng là chẳng đợi ai cứ réo rắt, bùng bục sôi…
Những câu chuyện được kể lẫn trong tiếng hát, tiếng khèn thiết tha dường như không dứt. Khi mặt trời lấp ló trên đỉnh núi, sương tan, rượu hết, lửa tắt dần, chợ tan là lúc giã bạn, giờ chia tay đã đến. Những đôi trai gái ven đường, vách núi, lòng khe bịn rịn lưu luyến chia tay nhau để trở về với cuộc sống thường ngày. Để rồi hẹn mùa sau lại gặp, lại bâng khuâng tình yêu đôi lứa bên những câu chuyện cũ.
Chợ tình Khau Vai không đến để tìm người bạn đời theo nghĩa trần tục, ở đó là nơi tìm về những ký ức, kỷ niệm đẹp đã qua và cũng là ngày hội vui chung của đồng bào vùng Cao nguyên đá Hà Giang.
