Đánh thức những kho “vàng trắng” tỷ khối ở Việt Nam

Đặc biệt là sự thịnh vượng của đông đảo cư dân thuộc nhiều tỉnh thành đang sống trên mặt nước hồ, ven hồ và mưu sinh nhờ “ngôi nhà sung túc” của nhiều loài thuỷ sản có giá trị. Hệ sinh thái dưới nước thuộc khu vực các “đại hồ” này, có ý nghĩa quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học, trong phát triển du lịch, thuỷ sản, đặc sản địa phương, bên cạnh việc vận hành các tua bin phát điện cho công trình thế kỷ, công trình trọng điểm quốc gia.

Có thể kể đến, hồ nhân tạo lớn nhất Việt Nam, là “công trình thế kỷ” kỳ vĩ: hồ Thuỷ điện Hoà Bình (nằm trên địa bàn các tỉnh Phú Thọ, Sơn La), chứa hơn 9,4 tỷ mét khối nước. Hồ Thác Bà (tỉnh Lào Cai), là hồ chứa nhân tạo của nhà máy thuỷ điện đầu tiên của Việt Nam có dung tích gần 3 tỷ mét khối nước (được khảo sát thiết kế từ năm 1959!). Hồ Thuỷ điện Na Hang (tỉnh Tuyên Quang) chứa hơn 2 tỷ mét khối nước.

Hồ Dầu Tiếng là hồ thủy lợi rộng “siêu tưởng” và với dung tích hồ gần 2 tỷ m3 nước diện tích mặt nước của nó lên cùng lúc trùm lên 3 tỉnh thành: Tây Ninh, TP HCM, Đồng Nai... Theo thống kê, nước ta có 13 cái hồ hồ chứa rất lớn như vừa mô tả ở trên, đấy là chưa kể vô số “kho vàng trắng” vừa và nhỏ khác trải dọc từ Bắc chí Nam.

Chúng tôi trò chuyện với ông Trần Đình Luân - Cục trưởng Cục Thuỷ sản và Kiểm ngư (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) về “cuộc cách mạng” trong xúc tiến khai thác quy mô, hiệu quả hệ thống hồ chứa nước lớn ở Việt Nam gần đây. Những bằng chứng xác thực khiến chúng ta thêm tin tưởng vào một tương lai “thức dậy” của các kho “vàng trắng” tỷ khối đó.

Ông Luân nhấn mạnh: “Có thể nói hồ chứa là một lợi thế lớn của Việt Nam. Trong chiến lược đã trình Thủ tướng phê duyệt, chúng ta xác định phải khai thác tiềm năng này. Theo thống kê của chúng tôi, hiện có khoảng 13 hồ thủy điện có diện tích và dung tích rất lớn, bên cạnh hơn 6.750 hồ nhỏ với nhiều mục tiêu khác nhau, có hồ phục vụ thủy lợi, có hồ phục vụ hoạt động kinh tế - tổng dung tích lên tới hơn 14 tỷ m³ nước. Đây là nguồn lực quan trọng cho sinh kế và hoạt động kinh tế, trong đó có phát triển thủy sản”.

Còn PGS.TS Thái Thanh Bình, Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kinh tế, Kỹ thuật và Thuỷ sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), một chuyên gia nhiều năm gắn bó, nghiên cứu, đi thực địa tìm hiểu câu chuyện thuỷ sản hồ chứa nói: Việt Nam chúng ta có một tiềm năng hồ chứa rất lớn.

“Hiện nay, cả nước có khoảng 13 hồ chứa rất lớn (hồ lớn nhất như Hồ Hoà Bình lên tới gần 9,4 tỷ mét khối nước; Hồ Sơn La cũng hơn 9 tỷ mét khối). Đây là nguồn mặt nước rất dồi dào để phát triển nuôi trồng thủy sản. Việc khai thác hợp lý hồ chứa mang lại hiệu quả cho Nhà nước, cho người dân và cho cả doanh nghiệp.

Đáng nói là các hồ chứa của Việt Nam chủ yếu phân bố ở vùng miền núi, Tây Nguyên, nơi có hàng triệu đồng bào còn gặp nhiều khó khăn. Vì thế, phát triển kinh tế hồ chứa cũng chính là tạo sinh kế, công ăn việc làm, tăng thu nhập cho người dân vùng cao”, PGS.TS Thái Thanh Bình cho hay.

Tiềm năng là vậy, nhưng ta có thể lấy ví dụ, suốt hơn nửa thế kỷ qua, từ khi khánh thành, có lẽ hồ thủy điện Thác Bà (hồ chứa nhân tạo khổng lồ đầu tiên của Việt Nam, khánh thành năm 1971) chủ yếu lo hai nhiệm vụ: thứ nhất là vận hành tua bin phát điện phục vụ công cuộc phát triển kinh tế, bảo vệ và xây dựng tổ quốc; thứ hai là trở thành “sân chơi” nghèo khó, cho bà con ven bờ đánh bắt thuỷ sản manh mún, qua quýt, kiếm ăn lần hồi.

Vài con tép dầu, ít cá trắm cỏ, rồi mùa lũ về thêm cánh cá chiên, cá ngạnh (nhiều con rất to) húc vào tua bin thuỷ điện, loang máu đỏ cả góc hồ. Tất cả đều là nguồn lợi tự nhiên, như từ thượng cổ, sông Đà, sông Chảy, sông Gâm, sông Nho Quế… vẫn “tự cung tự cấp” cho dân nghèo như vậy mà thôi.

Khi gom nước lại thành hồ chứa lớn 2,5 tỷ mét khối thuộc tỉnh Lào Cai, mọi thứ vẫn thế. Nhiều người tàn phế vì đánh cá trộm bằng mìn, nhiều người đi ở tù vì buôn bán vận chuyển mìn phép, không ít ngư dân chết thảm vì bất cẩn sử dụng kích điện công suất lớn để giết cá dưới hồ.

Ngồi trên “kho vàng trắng” 2,5 tỷ mét khối, chiều nọ sang chiều kia của kho vàng dài tới 80km (sâu trung bình những 46m, diện tích mặt nước cả 24 nghìn héc-ta, trong hồ có hẳn 1,3 nghìn hòn đảo rừng cây rậm rạp), mà nghèo thì vẫn hoàn nghèo.

Ngồi trên “của kho vô tận” thế mà vẫn nghèo thì thật là đáng tiếc.

Mặt khác, hồ thủy điện Thác Bà ra đời, ở một góc nhìn khác: ngư dân sở tại còn thiệt thòi là đằng khác: sau khi hy sinh, di dời sinh quê hương bản quán, mồ mả tổ tiên, nhà cửa vườn tược để phục vụ cho sự sinh hạ và vận hành của đại công trình quốc gia, bà con cơ bản vẫn sống tùng tiệm quanh khu vực hồ.

Nhiều bản làng, nửa thế kỷ sau kể từ khi nhà máy phát điện, họ vẫn không có điện lưới quốc gia để sử dụng. Về tài sản “thủy giới”, nhiều loài cá nước xiết có giá trị kinh tế cao hơn, như cá anh vũ, cá chiên (thịt chúng vàng như nghệ, là loài tương đối đắt đỏ, là “cá tiến vua” thời xưa), chúng cứ nhỏ bé và biến mất dần, do sinh cảnh “chảy xiết” không còn nữa. Cá nước xiết không còn nước xiết để sống. Bởi, sông kia rày đã nên hồ.

Cá sông cũng mất đi nhiều loài. Hồ thì sâu và rộng khó đánh bắt. Quy định về kích cỡ mắt lưới và ngư lưới cụ khi đánh bắt ngày càng chặt chẽ, chế tài nghiêm khắc hơn. Sự nghiêm khắc bảo vệ tài nguyên kia là phục vụ việc đánh bắt lâu dài bền vững cho chính bà con. Nhưng ở góc nhìn của “thời điểm hiện tại”, bà con thấy giống như mình đang khó kiếm cá hơn, vì nguồn lợi thuỷ sản cạn kiệt chưa được phục hồi.

Hồ lớn, nước sâu, có khi dưới lòng hồ là nhiều bản làng, mồ mả của người ta, khi bà con nhượng lại đất đai vườn tược, sông ngòi, núi non cho việc ra đời của hồ thuỷ điện, phục vụ cho nhu cầu thiết yếu của “quốc gia đại sự”. Giờ đây, lúc nước trong, người ta vẫn quan sát dưới lòng hồ Thác Bà sâu trung bình 46m, với hơn 1,3 nghìn hòn đảo, cả gác chuông nhà thờ giữa rong rêu. Có cả vài ngôi đền chùa vẫn ẩn hiện dưới “thủy giới” mênh mang.

VTV2, Đài Truyền hình Việt Nam từng thực hiện bộ phim tài liệu, khi quay phim mặc quần áo người nhái để cho khán giả khám phá đáy con hồ kỷ lục Việt Nam này. Có chỗ nước sâu hơn 100m, từ đầu nọ tới đầu kia của hồ có khi dài hơn 80 cây số, các hòn đảo nhiều cây lá mục, các cửa sông suối gom nước vào hồ nhiều dinh dưỡng, nên nhiều loài thuỷ sản trong hồ sinh trưởng tốt hơn các hồ chứa khác. Thấy được nguồn lợi, không ít bà con bắt đầu đánh bắt cá với quy mô và cách thức… hủy diệt. Điều này từng diễn ra phổ biến, gần như công khai, ở mọi bản làng, suốt hơn nửa thế kỷ qua.

Ví như, nạn đánh cá bằng mìn, bằng thuốc độc, bằng kích điện, kích lao, kích giàn… đã (và một số vẫn đang) từng tràn lan, nhiều ngư dân đi ở tù vì buôn bán vận chuyển thuốc nổ. Nhiều làng như ở vùng Yên Bình của tỉnh Yên Bái (cũ), ven hồ Thác Bà, nhiều người dân bị cụt chân cụt tay do đánh cá bằng thuốc nổ, tới mức nhiều người chết danh gọi đó là “làng cụt tay”.

Họ liều lĩnh mua thuốc nổ trái phép, châm “ngòi nổ” rồi chờ đúng thời điểm “sát nút” nhất để ném ùm xuống hồ nước mênh mông (ném sớm thì không hiệu quả, ném muộn thì mìn nổ… trên tay người). Cá có khi mìn nổ, cả thế giới thuỷ sinh tan xác, cá cua, lươn trạch, rắn nước và baba nổi trắng bụng. Cũng có khi họ dùng thực phẩm thối ủ dưới đáy hồ, dụ cả lớn, cá đàn vào rồi cho nổ mìn “thảm sát” ngay dưới thuỷ giới.

Sau này “hiệu quả”, “áp dụng công nghệ” tinh vi hơn, họ dùng kích điện, với cái ắc quy rẻ tiền, thêm củ kích bé xíu, có khi dùng dây dẫn điện “xiết” xuống làn nước, giết chết đủ các loài thuỷ sản trong bán kính cả trăm mét tính từ nơi “đối tượng” xuống tay. Lươn trạch dưới đáy bùn cũng bềnh lên. Nhiều loài thuỷ sản sống sót thì vẹo xương, chột mắt, tàn phế rất tang thương. Số còn lại, cả ấu trùng, thảy các loài thuỷ sản sơ sinh và trưởng thành, cùng bị giết chết hoặc ngất xỉu “bềnh” lên cùng lúc.

Gần đây còn có thêm kích lao: tức là họ lao một cái sào vút ra xa (như cách người nguyên thuỷ lao vật nhọn lúc đi săn). Lao bay xa tới đâu, thì dây dẫn điện giòng ra tới đó. Ấn nút xiết điện, cả khu vực từ nơi mũi lao “hạ thuỷ” bắt đầu nhiễm điện với sức huỷ diệt lớn, “vòng sóng” lan ra vài chục mét nữa. Không loài gì sống sót, dù là lươn trạch dưới đáy bùn sâu hàng chục mét tính từ mặt nước.

Nhiều bộ kích giàn, nay có giá chợ đen gần 100 triệu đồng, với công suất điện lớn, bắt được nhiều cá lớn bằng cách “xiết” điện xuống làn nước, gây chết chóc trên diện rộng hơn nữa. Nhiều đối tượng mua bộ kích đắt bằng cả cái ô tô cũ, làm ăn to và thậm chí họ giấu bộ kích đó ở trên đảo (hồ Thác Bà, như đã mô tả có tới 1.300 hòn đảo lớn nhỏ, rừng cây rậm rạp).

Thậm chí, họ không cần dùng điện để xạc điện cho dàn ắc quy nặng và đắt tiền, bởi trên đảo hoang cũng không có điện lưới, họ bèn mua các tấm năng lượng mặt trời. Ngày sạc kích, tối đi thảm sát cá lớn, bắt đầy cả một khoang thuyền đem vào bờ, sẽ có tư thương chờ sẵn “ăn hàng” đều đặn mỗi tinh mơ.

Số các loài thuỷ sinh và ấu trùng của chúng, cùng cả hệ sinh thái hồ chứa nhân tạo lớn bậc nhất Việt Nam kia đều bị huỷ diệt. Lượng bị hủy diệt lớn hơn nhiều những gì “tí ti” họ thu về đem bán. Sự cạn kiệt nguồn thuỷ sản này, là nguyên nhân hàng đầu khiến ngư dân sở tại đói nghèo; và vì đói nghèo họ lại càng phải liều mình áp dụng các phương pháp khai thác trái phép và tận diệt mạnh mẽ hơn. Có khi họ bị bắt và xử lý hình sự. Có khi họ tàn phế vì tai nạn do mình gây ra. Tất cả, trở thành cái vòng luẩn quẩn bi đát.

Có lẽ chúng ta phải thừa nhận: giống như trong một khu vườn chung đang phát triển chờ ngày cùng sum vầy hái quả, đã có quá nhiều người không hề chờ đợi ngày quả chín. Họ không chờ cá lớn, mà dùng vó lưới mắt nhỏ (ngư cụ cấm và kích điện huỷ diệt), chấp nhận có thể bị xử lý và đi ở tù, để lén lút bắt trộm cá giống, cá con một cách phi pháp, ích kỷ và rất nhẫn tâm.

Theo PGS Thái Thanh Bình, Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kinh tế, Kỹ thuật và Thuỷ sản, môt chuyên gia nhiều năm gắn bó, nghiên cứu, đi thực địa tìm hiểu câu chuyện thuỷ sản hồ chứa, thì các hồ chứa đã gặp nhiều bi kịch suốt mấy thập niên qua.

Ông Bình phân tích đầy xót xa: “Vấn đề lớn nhất hiện nay là công nghệ nuôi trồng, đánh bắt rồi công tác bảo vệ. Phải nghĩ đến bảo vệ trước tiên - vì nếu nuôi được (thả cá giống xuống hồ) mà không bảo vệ được thì coi như vứt. Thả bao nhiêu mà bị đánh bấy nhiêu, lại đánh cả cá giống bé xíu đi, thì không thể nào phát triển nổi. Hồi nọ, tôi và cộng sự vừa thả cá giống hôm trước, hôm sau ra chợ đã thấy bán đầy cá bé bằng ngón tay. Toàn cá mình thả ra cả. Họ bắt cả cá con về làm phân bón. Cứ thế thì sao mà phát triển được”.

Nhiều đối tượng còn dùng kích, dùng đủ loại dụng cụ đánh bắt huỷ diệt khác, dùng cả súng kíp trên tàu thuyền. Đêm lang thang, gặp loài thủy sản nào, con thú nào (trên đảo hoặc ven hồ) họ bắt tất, giết tất để đem bán.

Chúng tôi gặp nhiều đối tượng đi bắn, bẫy, bắt giết chim đêm trong khu vực rộng lớn hồ Thác Bà. Công an Yên Bái, khi tuần tra tên hồ, xử lý nạn kích cá và dùng vó lưới mắt nhỏ kết hợp ánh sáng đèn (các hình thức bị cấm theo luật), đã bắt được nhiều khẩu súng tự chế.

Có khẩu đã lên đạn, các đồng chí phải bắn bỏ viên đạn tự chế đó lên trời, rồi thu cùng lúc 3 khẩu súng, mỗi khẩu dài gần hai mét. Có hôm, chúng tôi trực tiếp chứng kiến súng của những kẻ coi thường luật pháp nằm lục cục trên khoang tàu, kèm theo là dụng cụ nhồi đạn rất đầy đủ…

Những cách đánh bắt huỷ diệt kể trên đã tàn phá hệ sinh thái dưới nước. Nhiều vụ tai nạn thương tâm, người đi kiếm cá đã bất cẩn để nguồn điện cực mạnh giết chết chính mình và những người đi cùng. Không ít vụ, dùng kích điện đánh cá trái phép, bị người dân hoặc bảo vệ vùng hồ, lực lượng chức năng ngăn chặn, các đối tượng đã “chích điện” giết chết người khác. Kẻ thiệt mạng, người đi ở tù.

Thiên nhiên bị tàn sát không thương tiếc và khó có thể phục hồi; trong khi nguồn lợi mà người đánh bắt thuỷ sản trái phép thu về vẫn chưa đủ “giảm nghèo” được cho họ.

Quả thế, tất cả những vi phạm trên đã diễn ra trên diện rộng, trong nhiều năm, tại nhiều tỉnh, thành và đặc biệt là ở các hồ chứa lớn. Trong khi đó, trớ trêu thay: Luật và quy định của ngành thuỷ sản, quy định luật pháp về các vấn đề trên đã có rất đầy đủ, với chế tài nghiêm khắc. Rằng, đánh bắt thủy sản bằng các phương pháp hủy diệt môi trường, tận diệt nguồn lợi thủy sản, gây nhiều thương vong cho tính mạng người đánh bắt và cộng đồng, đều bị nghiêm cấm.

Các phương pháp đánh bắt thuỷ sản như: dùng vó lưới mắt nhỏ, kết hợp ánh sáng đèn công suất lớn, cũng bị cấm. Cơ quan chức năng cũng có quy định rõ ràng về kích cỡ của mắt lưới khi đánh bắt (mắt lưới bé dưới mức quy định đều bị cấm).

Lưới, vó lưới, phương tiện bắt cá dạng lưới nào mà có mắt lưới bé, khiến bắt mất cả cá nhỏ, cá sơ sinh, cá giống, là đều bị cấm. Ai vi phạm có chế tài xử phạt, tái phạm có thể bị khởi tố hình sự và đi ở tù tới 15 năm.

Cụ thể, vó lưới có mắt lưới nhỏ đều bị cấm: “kích thước mắt lưới tối thiểu” (tức là chiều dài hai cạnh liên tiếp của mắt lưới) của lưới vây là 1,8 cm; lưới kéo là 2 cm, lưới rê (lưới bén hoặc tên gọi khác) là 4 cm, lưới rê (cá linh) là 1,5 cm; vó, rớ là 2 cm; chài các loại là 1,5 cm. Như thế nghĩa là, không có mắt lưới nào được phép nhỏ hơn 4cm, nhiều lưới chài thì kích thước lưới không quá 1,5 hoặc 2 cm.

Vậy mà, khi đi khảo sát ở dọc các hồ thuỷ điện ở Lai Châu, Sơn La, Phú Thọ, Lào Cai, chúng tôi đều có mắt lưới bé như… màn tuyn, kích cỡ mắt lưới chỉ có thể tính bằng milimet. Tức là nhìn không xuyên qua được lưới, nhất là lại thêm rong rêu bám vào lâu ngày (vó bè để tĩnh tại một chỗ suốt nhiều năm với khung sắt kiên cố xung quanh).

Thậm chí bỏ nắm gạo hay ít hạt vừng lên trên vó lưới, cũng không trôi xuyên qua nổi. Thế nên, người ta đánh bắt cá bất kể kích cỡ nào, kể cả con cá bé bằng nửa đầu đũa, thậm chí bằng đầu tăm, người và gia súc không ăn được cá bé quá thì họ đem về làm cá phân. Tức là ủ lên làm phân bón cho cây trồng.

Quả thật, nếu không có video, với hình ảnh cụ thể, với thước đo và sự phân tích tại hiện trường với sự chứng kiến của người dân và cán bộ, thì các mô tả trên của chúng tôi rất dễ khiến nhiều người khó hình dung hoặc nghĩ là đã bị “nói quá lên”!

Điều nguy hiểm nhất, chính là các phương tiện đánh bắt huỷ diệt, đánh bắt không bền vững đã cực kỳ phổ biến, thậm chí ở giữa Hà Nội, trời mưa, nước ao hồ hay nước cống khu vực nội thành dâng lên mà có cá, là người ta cũng đeo bình kích, cầm vợt dài lòng thòng dây điện đi “kích cá”.

Ở nông thôn, miền núi, vùng sâu vùng xa, thì nạn kích cá và bất chấp luật pháp và các quy định, mọi ngư lưới cụ vi phạm cứ hoành hành. Các vó bè dựng kiên cố khung sắt thép trị giá vài chục triệu đồng, “bắt vít” xuống đáy hồ, họ thắp đèn công suất lớn để dụ cá rồi dùng mắt lưới bé như màn tuyn để bắt tất tật cá sơ sinh, cá giống vừa mới thả xuống hồ.

Bà con cứ nghĩ, “chim trời cá nước”, mạnh ai nấy bắt, bắt từ “ngoài tự nhiên”, chứ có xông vào ao hồ nhà ai bắt trộm đâu mà sợ. Vì các cách nghĩ đó, lại thêm lực lượng quản lý ở lĩnh vực bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản quá mỏng, nhân lực - kinh phí hoạt động thiếu thốn trầm trọng, nên “hoạ” đánh bắt cá huỷ diệt, không bền vững, làm các hồ chứa trở nên nghèo kiệt đã diễn ra suốt nhiều năm.

Vì các vi phạm trên diễn ra gần như công khai, nhiều đối tượng biết họ đang làm sai, làm ác với môi trường và các dự án bảo vệ và tái tạo nguồn lợi thuỷ sản, nhưng rồi, người nọ làm được thì người kia trông vào “tội gì chả làm”. Đây gọi là bi kịch nhờn luật.

Giữa bối cảnh đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, rồi cơ quan chức năng nhiều tỉnh có hồ chứa nhân tạo khổng lồ như Lào Cai, Phú Thọ, Tây Ninh, TP HCM, Đồng Nai, Tuyên Quang… đã cùng hạ quyết tâm, tích cực hành động để thả cá giống xuống hồ thuỷ điện. Nhằm tái tạo và phát triển nguồn lợi thủy sản, phục vụ đánh bắt lâu dài và hiệu quả. Các chương trình “đánh thức hồ chứa” bằng công nghệ nuôi trồng thuỷ sản tiên tiến, quy mô lớn được tiến hành.

Đây, quả thực là lối ra mấu chốt cho vấn đề đánh thức giá trị quý báu của thuỷ sản hồ chứa nước ta, tạo sinh kế cho đông đảo bà con. Nhiều quốc gia đã thành công trong mô hình này, những gì đã diễn ra ở Việt Nam càng cho thấy rõ hơn điều đó. Lãnh đạo Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng đã kết luận và chỉ đạo về vấn đề này rất rõ ràng.

×