Đánh thức những kho vàng trắng tỷ khối ở Việt Nam: Đàn cá khổng lồ ... sẽ “bơi” về đâu? (Bài 3)

Theo PGS.TS Thái Thanh Bình, Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kinh tế, Kỹ thuật và Thuỷ sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) từ khoảng năm 1992, ông và cộng sự đã bắt đầu tìm hiểu về lĩnh vực này. Thời ấy việc nổ mìn bắt giết cá và các loài thuỷ sản rất phổ biến, khiến bà con và cơ quan quản lý đau đầu.

“Mìn từ các mỏ khai thác đá, khai thác than... tuồn ra ngoài. Những người làm ở các mỏ đó, cứ đến ngày nghỉ lại mang mìn về quê để đánh cá trộm. Họ ném mìn xuống hồ, xuống sông, chuyện bị cụt tay, cụt chân là bình thường. Bà con làm nghề thủy sản khi ấy rất khổ. Nghề này luôn “bị tấn công bằng mìn”, gây ra nhiều tổn thất lớn. Vì “tài sản” của người làm thuỷ sản chúng tôi… là tôm cua cá; trong khi đó thì (dĩ nhiên rồi) nguồn lợi thuỷ sản này lại nằm ở ngoài hồ, ngoài sông - chứ đâu có trong kho!”, ông Bình nói.

Trong khi đó, công tác quản lý còn quá nhiều bất cập. Cơ quan quản lý có lúc, có chỗ thì bảo “con cá lá rau”, nên cũng chưa chú trọng xử lý. Thực tế thì giữa việc quản lý nguồn lợi trên biển và nguồn lợi nội đồng của chúng ta lâu nay vẫn đang có sự mất cân bằng. Nhà nước coi trọng nguồn lợi biển hơn, trong khi nguồn lợi trong nội đồng, nhất là ở các hồ chứa cũ, thì ít được lưu tâm.

Nguồn lợi thuỷ sản trên hồ chứa ngày càng kiệt quệ. Hơn thế, các vùng nuôi trồng thuỷ sản nước ngọt càng ngày càng thu hẹp, phục vụ công cuộc đô thị hoá, công nghiệp hoá. Dân số ngày càng đông, nhu cầu phát triển kinh tế đa ngành nghề ngày càng cấp thiết.

Giữa bối cảnh đó, các hồ chứa nhân tạo có dung tích nhiều tỷ mét khối nước kia được coi là một “cứu cánh” quan trọng. Phát triển thủy sản hồ chứa như cách đánh thức “nàng công chúa” đang yên ngủ, đồng thời bù đắp các thiếu hụt do suy giảm diện tích nuôi trồng thủy sản nước ngọt.

“Tôi cho rằng nên phát triển hồ chứa theo hướng bền vững, đa giá trị, gắn kết giữa thủy sản, du lịch và dịch vụ. Bởi vì phát triển thủy sản không chỉ là nuôi trồng, mà còn là du lịch sinh thái, là cách để tăng nguồn thu cho người dân. Hồ chứa cũng là nơi sinh sống của nhiều loài động, thực vật - nên bảo vệ nguồn lợi hồ chứa cũng chính là bảo vệ đa dạng sinh học", PGS.TS Thái Thanh Bình đề xuất.

Theo ước tính, nếu phát triển tổng thể và hợp lý, mỗi năm các hồ chứa của Việt Nam có thể mang lại 220.000 - 230.000 tấn thủy sản, tạo việc làm cho khoảng 90.000 lao động, đặc biệt là ở vùng núi, vùng khó khăn.

Một trong những hướng phát triển nguồn lợi thủy sản ở hồ chứa là việc thả cá vào hồ trên quy mô lớn và phải thả bổ sung thường xuyên. Đây là hoạt động rất quan trọng, được Chính phủ Việt Nam, các chi cục thủy sản, các sở nông nghiệp và môi trường thực hiện hằng năm để tái tạo nguồn lợi.

Hiện nay, nhiều nước trên thế giới cũng áp dụng phương pháp này, đặc biệt là Trung Quốc và Thái Lan. Tuy nhiên, do nguồn lực kinh phí của các tỉnh ở Việt Nam còn hạn chế nên số lượng cá thả xuống hồ chưa nhiều, lại thêm chưa ngăn chặn được việc đánh bắt huỷ diệt, tận diệt, nên nhiều hồ chứa vẫn cứ rơi vào kiệt quệ nguồn lợi thuỷ sản.

Để phát triển nguồn lợi thủy sản của hồ chứa, cần có sự tham gia và hỗ trợ của doanh nghiệp đi tiên phong trong việc thả cá, phối hợp với cộng đồng dân cư quanh hồ để cùng khai thác và bảo vệ nguồn lợi đó.

"Ở Trung Quốc hay Thái Lan, mỗi năm họ đều thả cá xuống hồ chứa với số lượng rất lớn, ưu tiên những loài có khả năng sinh sản tự nhiên để tái tạo hệ sinh thái. Việt Nam chúng ta cũng nên học tập những mô hình như vậy", ông Bình nói.

Tuy nhiên, như đã phân tích ở trên, sau khi đổ “tiền tấn” xuống các con hồ chứa thuỷ điện mênh mông (dài vài chục đến vài trăm cây số, nhiều vạn cư dân sống chung quanh; có tới 1,3 nghìn hòn đảo, chứa nhiều tỷ mét khối nước) thì việc bảo vệ lượng cá con khổng lồ (cá giống) tản mát quanh hàng trăm kilomet vuông mặt hồ (sâu vài chục đến cả năm mét nước) kia không hề đơn giản. Khác gì mò kim đáy bể! Nhưng nỗi lo ấy thật ra không cần thiết.

Bởi, theo quy định, không ai cấm ngư dân đánh bắt trên hồ, bất kể ngày đêm, bất kể 65 ngày trong năm, chỉ là: phải tuân thủ luật pháp, không sử dụng ngư lưới cụ cấm. Không đánh bắt huỷ diệt (như kích điện, (kích lao, kích giàn, kích đáy), sử dụng ánh sáng đèn công suất lớn), không đánh bắt với vó lưới mắt nhỏ hơn so với quy định… Đơn giản là cần để cho cá nó lớn, để đánh bắt hiệu quả và bền vững hơn.

Đáng tiếc là, trong thực tế các quy định trên thường xuyên bị phớt lờ. Đánh bắt hủy diệt tràn lan, cá giống bằng ngón tay thả xuống là bị bắt mất, thậm chí như đã viết, mắt lưới bé như cái lỗ của … màn tuyn, họ bắt cả cá sơ sinh, không ăn được thì dùng để ủ phân bón cho cây trồng.

Họ dùng xiết điện, kích cá công suất lớn (trị giá vài chục đến cả trăm triệu đồng một bộ), “dí” một cái thì điện công suất lớn lan xa cả trăm mét bề rộng và vài chục mét bề sâu của hồ chứa. Cứ như thế, thì ấu trùng, trứng, cá lớn cá bé, các loài thủy sinh (cả động thực vật) cùng bị huỷ diệt.

Nếu không quản lý được ngư lưới cụ vi phạm, thì cơ quan chức năng, doanh nghiệp có bỏ số tiền khổng lồ cỡ nào ra để mua cá giống thả xuống hồ, thì cũng… chỉ càng kích thích người ta mang ắc quy, củ kích, dây điện, vợt cá; đem đủ trò đánh bắt huỷ diệt tai hại khác ra để… đánh bắt, giết chóc cá giống thật nhiều. Sạch sành sanh vét cho đầy túi tham.

Đã có tình trạng bắt cá con về bán giá rẻ, chả ai mua, họ đem cá đó ra làm thức ăn nuôi cá lồng. Ở đâu có khu nuôi cá lồng, ở đó họ hàn xì, lắp ghép, thiết kế (trị giá hàng chục triệu đồng) các vó bè kiên cố, hàng đêm thắp điệp công suất lớn rực trời, dụ từng đàn cá đến, cất vó lưới mắt nhỏ như màn tuyn: bắt hết cả cá nhỏ, cá giống. Điều này là 100% vi phạm quy định.

Nhưng nhiều tỉnh chưa bao giờ ra quân xử lý, nhiều tỉnh thì bắt cóc bỏ đĩa. Cũng có khu vực hồ chứa trùm lên địa giới hành chính của hai tỉnh thành, tỉnh A thì cấm vó lưới mắt nhỏ, tỉnh B thì để mặc bà con “bóng chim tăm cá”, mạnh ai nấy bắt.

Việc vi phạm diễn ra công khai tới mức người dân cứ tưởng như thế là họ đang làm đúng. Nghĩa là “chim trời cá nước”, mạnh ai cứ bắt, bắt về làm gì là quyền của mình. Bất biết đó là cá giống, cá sơ sinh được người ta mua về, thả xuống, chờ cho chúng lớn để phục vụ việc đánh bắt, việc mưu sinh của cả cộng đồng - trong đó có chính họ (những ngư dân đang bắt cá con, cá giống về làm “cá phân” kể trên!).

Lại còn có chuyện, các đối tượng bắt cá nhầng nhầng, cá giống mới thả từ hồ Thác Bà lên, cất giữ trong ác lồng bè, hồ chứa để… xuất bán cho người ta làm cá giống nuôi ở các địa bàn khác. Chuyện này cũng chả ai điều tra, ngăn chặn, mà doanh nghiệp “của đau con xót”, mới tự đi tìm hiểu, tự bức xúc và tố cáo mà thôi.

Vó lưới “sáng tạo tinh vi”, kích điện thì ngày càng tân tiến với phổ giết chóc sâu và rộng thêm từng ngày. Cơ quan quản lý và doanh nghiệp thả nhiều triệu con cá giống, trị giá nhiều tỷ đồng xuống hồ chứa lớn; ngần đấy chứ gấp nghìn lần ngần đó, cũng… hết veo. Hồ chứa mênh mông sẽ suy kiệt nguồn lợi thuỷ sản.

Để chống lại thảm hoạ này, cần nâng cao thực thi pháp luật ở lĩnh vực bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản hồ chứa, chống đánh bắt tận diệt, hủy diệt.

Trong khi việc xử lý các vi phạm trong lĩnh vực đánh bắt nuôi trồng thuỷ sản còn chưa theo kịp nhu cầu, thì bản thân doanh nghiệp, khi bỏ tiền tỷ thả cá xuống hồ, dĩ nhiên là họ rất nóng lòng muốn mọi ngư dân phải tuân thủ Luật. Đơn giản là không đánh bắt cá giống đem làm cá phân hay đem nuôi cá lồng bè, mà hãy chờ nó lớn, tất cả cùng đánh bắt, tất cả cùng hưởng lợi. Điều này không chỉ cần thiết và quan trọng với các loài cá do doanh nghiệp thả xuống, mà với cả cá tự nhiên của lòng hồ cũng thế. Từ nhiều năm qua, các quy định, Luật về thuỷ sản vẫn có chế tài với các vi phạm này, chứ không phải từ khi doanh nghiệp thả cá số lượng rất lớn xuống hồ thì họ mới “đôn đốc” cho các cuộc ra quân kiểu này.

Từ rất lâu, trước khi có việc thả cá quy mô đại trà cùng sự tham gia của doanh nghiệp, nhiều lần công an đã bắt và cơ quan chức năng xử tù các đối tượng buôn bán vận chuyển thuốc nổ đánh cá trên hồ Thác Bà. Có cả “làng cụt tay” trên địa bàn, do họ bất cẩn khi sử dụng mìn đánh bắt cá trên hồ Thác Bà.

Các cuộc ra quân của ngành thủy sản, công an, chính quyền huyện Yên Bình, Lục Yên (cũ) của tỉnh Yên Bái (cũ) đã rất quyết liệt. Các văn bản chỉ đạo của Bí thư Tỉnh uỷ, Chủ tịch và các Phó Chủ tịch UBND tỉnh về vấn đề này vẫn còn nguyên.

Nhiều đối tượng chống đối đoàn công tác kiểm tra vi phạm liên quan đến ngư lưới cụ cấm đã bị xử lý, có khi họ nhảy xuống hồ chạy trốn, có khi họ cắt dây điện, vứt tang vật (kích cá, ắc quy đắt tiền) xuống hồ hòng trốn tránh trách nhiệm.

Và bây giờ, đơn vị thả cá giống trị giá hàng chục tỷ đồng xuống hồ Thác Bà đã quyết liệt phối hợp tuần tra, giám sát, bảo vệ nguồn lợi thủy sản trên hồ, nhằm xử lý các vi phạm đánh bắt cá huỷ diệt (kích điện) và ngư lưới cụ cấm (vó lưới mắt nhỏ, kết hợp ánh sáng đèn và nhiều cách khai thác bất cập khác). Tất cả, nhằm đảm bảo cho tương lai khai thác bền vững, hài hoà lợi ích, tạo sinh kế tốt nhất cho bà con trong toàn bộ khu vực.

Chúng tôi trực tiếp tham gia cùng đoàn công tác xử lý các vi phạm trên. Có khi họ đi trắng đêm, với sự chủ trì của lãnh đạo địa phương, công an địa phương, và văn bản chỉ đạo của Phó Chủ tịch UBND tỉnh Lào Cai hiện nay. Nhiều vó đèn thắp sáng rực trong đêm, ánh sáng công suất lớn dụ cá vào rồi gần sáng là họ cất vó lưới, bằng những cái tời cực lớn với dây chão to từ trên đảo giữa hồ hay trên hệ thống “bè gỗ” thiết kế vĩnh cửu trên mặt hồ.

Vó to, rộng hàng trăm mét vuông, mắt lưới nhỏ xíu (một hạt lạc hay hạt đậu xanh cũng không chui vừa, nhất là qua năm tháng, rong rêu bịt gần như kín các mắt lưới, chỉ có nước hồ là có thể lọt qua). Khó có loài thuỷ sản nào sống sót, khi mà theo bản năng, chúng đã bị ánh sáng đèn dụ vào thiên la địa võng của vó lưới mắt nhỏ. Có vó lưới với khung sàn làm bằng sắt, hàn vĩnh cữu đã nhiều năm, ngày nào cũng đánh bắt vi phạm, giờ cây xanh và rong rêu đã phủ xanh rì như… một ruộng rau muống nổi nênh giữa hồ thuỷ điện Thác Bà, rồi hồ Hoà Bình, hồ Tuyên Quang.

Các đoàn thuyền đi kích cá chạy ầm ầm rẽ nước trong mỗi chiều muộn. Các giàn kích trị giá lên tới cả trăm triệu đồng, dùng nguồn điện cực mạnh giết chết cá, cua, tôm, rắn, lươn, ba ba (cả các loài dưới đáy bùn cũng bềnh lên ngắc ngứ).

Đi trong đêm, gặp cá bắt cá, gặp thú bắn thú, gặp chim bẫy chim. Tôi và đoàn cán bộ liên ngành đi tuần tra trên hồ Thác Bà, giữa đêm, đã phải nhắc nhở nghiêm khắc nhiều đối tượng phát loa dụ bắt chim đêm giữa hồ. Công an các xã mà cũng thu nhiều súng tự chế, với đầy đủ các dụng cụ nhồi đạn, bi sắt, súng dài tới hơn 2m, nhiều khẩu đã lên đạn.

Các chiến sỹ công an, với nghiệp vụ của mình, phải siết cò nổ súng vang trời, để khẩu súng tự chế dài hơn 2m của các ngư dân vi phạm được “tháo ngòi nổ”. Sau đó là thủ tục niêm phong, tịch thu, quy trình hủy vũ khí vật liệu nổ này được tuân thủ nghiêm ngặt, bài bản.

Một chuyến đi kiểm tra, giám sát mặt hồ mênh mông, ngày đàng gang nước, là mất hàng chục triệu tiền tàu bè, xà lan, dầu máy, nhân sự, lương thực, thực phẩm. Lẽ ra doanh nghiệp bỏ tiền tỷ thả cá xuống hồ, đợi cá lớn để bà con và doanh nghiệp cùng đánh bắt theo đúng quy định, cá lớn bắt được cũng phân chia cho tổ cộng đồng tính theo sản lượng và cơ chế phân bổ lợi ích giữa các bên đã cam kết dưới sự giám sát của chính quyền cơ sở. Mọi việc rất sáng rõ.

Vậy nhưng, Luật Thuỷ sản đã không được tuân thủ một cách rất phổ biến trên hồ. Chúng tôi chứng kiến những chiếc xà lan lớn, ngày nọ qua ngày kia quần thảo trên mặt hồ, có cán bộ địa phương đi cùng, ai cũng đen cháy vì nắng gió ngày nọ qua ngày kia. Có đồng chí công an xã phối hợp ngồi trên ca nô áp sát.

Họ thu súng của các đối tượng làm sai, có ngày thu 3 cái kích điện hủy diệt môi trường, có giàn kích trị giá cả trăm triệu đồng, họ đầu tư cả tấm pin năng lượng mặt trời để sạc ắc quy của kích điện trên đảo vắng. Tránh phải mang về bản sạc điện để bị theo dõi, tịch thu tài sản (kích điện), thậm chí bị xử lý hình sự vì vi phạm Luật Thuỷ sản nghiêm trọng.

Đoàn kiểm tra, xử lý vi phạm, bảo vệ tài nguyên thuỷ sản hồ chứa đi ròng rã suốt nhiều tháng trời, hết xã nọ đến xã kia. Số tiền của, công sức bỏ ra là rất rất nhiều. Nhưng, vi phạm vẫn tràn lan, mọi nỗ lực như muối bỏ biển. Bởi hồ trải rộng vài chục cây số chiều dài, trên địa bàn của hai huyện miền núi mênh mông của tỉnh Yên Bái (cũ).

Mỗi lần tháo dỡ, phá hủy một cái vó lưới trái phép là vô cùng cực nhọc, nhất là trong những ngày nắng như thiêu như đốt mặt hồ không một bóng cây; những ngày mưa tầm tã, nước ngập trắng khoang thuyền. Họ phải ném mỏ neo sắc nhọn, to như xà beng xuống khu vực vó lưới.

Móc mỏ neo vào cọc vó (thường là hàn bằng sắt) và tăng ga “gầm rú” chiếc xà lan chở đá cát sỏi khổng lồ đó để kéo đổ từng cái cọc sắt chôn sâu hàn chặt xuống đáy hồ. Nhiều cấu kiện tre gỗ cũng bị bẻ gẫy rồm rộp. Các tời khung sắt (như bánh lái con tàu) với đường kính hơn một mét, có khi gần hai mét, nặng như đá đeo và lởm chởm sắt thép được cắt ra, khiêng cả lên khoang của xà lan.

Có lẽ đây là cấu kiện mất thời gian để thiét kế lắp đặt nhất, là linh hồn của vó bè, nên phá mỗi vó, họ thu một cái tời về. Như thế sẽ hạn chế tối đa được việc, các đối tượng sớm “Tái xây dựng” một vó bè mới trên hồ.

Bẻ gẫy, phá vỡ các cọc, khung, dầm để tránh bị họ thu gom, dựng lại và tiếp tục đánh bắt tận diệt. Riêng về vó lưới rất dày, to, nặng thì phải đi ca-no đến gần, dùng dao đi rừng cắt nhỏ ra. Ca-nô luôn có công an xã đi cùng, để xử lý quyết liệt các đối tượng, tăng sức răn đe, thu thập hồ sơ xử lý; tránh bị chống đối, trả thù.

Hầu hết các đối tượng không nhận vó lưới đang bị phá là của mình, để tránh bị xử lý. Nhưng họ vẫn ngồi đó “xem” phá lưới và công khai giả đò “chơi điện thoại” để ghi hình. Họ quay video, thậm chí livestream trên mạng xã hội, nói những lời khó nghe và đáng để bị xử lý tiếp với “tội danh” khác.

Theo lực lượng phá vó lưới, thu giữ súng tự chế và kích điện trong toàn bộ chiến dịch kéo dài vài tháng từ giữa đến cuối năm 2025 trên hồ Thác Bà, thì xà lan của họ từng bị các đối tượng đổ nước vào bình xăng và khoang máy. Họ “tê liệt” mất cả ngày để sửa chữa. Nhiều lời đe doạ, nói xấu những ngư dân vận hành xà lan đã được tung ra, khiến họ rất e ngại.

Thế nhưng, có khi phá vó lưới xong, ít ngày sau quay lại đã thấy họ đã thiết kế, thi công xong một công trình vó lưới vi phạm khác rồi. Ai đã để cho các hành vi, công trình, thủ đoạn đánh bắt thuỷ vi phạm luật pháp kia tồn tại suốt nhiều năm và trên diện rộng? Giờ các đối tượng vi phạm đã nhờn luật, giờ cả núi tiền đã đổ xuống với sắt thép, vó lưới, thi công các giàn bệ to lớn kiên cố giữa hồ (vô số vó bè, có “dàn” trị giá ba bốn chục triệu đồng) nhằm đánh bắt cá nhỏ, cá giống, cá ăn nổi. Phá các vó lưới và kích cá đắt tiền (ở góc độ đồng tiền, chúng cả một tài sản không nhỏ của mỗi ngư dân, cũng là của xã hội nói chung!) kia chúng đi, cũng là tài sản của dân và đáng để tiếc xót cả.

Nhưng không phá huỷ chúng, thì tai hại cho môi trường còn lớn hơn. Sự suy kiệt của thủy sản hồ chứa còn tai hại hơn. Sự thất bại trong đánh thức kho vàng trắng tỷ khối đang “ngủ quên” kia cũng mới là một tổn thất khổng lồ về tài sản (lẽ ra lượng cá trưởng thành thu được sẽ đem lại nguồn tài chính rất lớn); đấy là chưa kể tổn thất về đa dạng sinh học, về sự bình yên cho một hồ chứa giàu dinh dưỡng, sum vầy động thực vật với tiềm năng phục vụ du lịch sinh thái không chê vào đâu được…

Trước tình trạng trên, tháng 7/2025, Chủ tịch UBND tỉnh Lào Cai đã có văn bản chỉ đạo xử lý nghiêm các hành vi khai thác thủy sản trái phép trên Hồ Thác Bà. UBND tỉnh yêu cầu Công an tỉnh chỉ đạo công an các xã, phường phối hợp chặt chẽ với các lực lượng chức năng tổ chức điều tra, xác minh và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực bảo vệ và khai thác thủy sản.

Đồng thời, UBND tỉnh đề nghị các cơ quan báo chí của địa phương như Báo Lào Cai và Đài Phát thanh - Truyền hình tỉnh phải tăng cường công tác tuyên truyền về tác hại của việc sử dụng điện, chất nổ, chất độc và ngư cụ cấm trong hoạt động khai thác thủy sản. Bên cạnh đó, cần nhấn mạnh ý nghĩa, vai trò của việc thả giống, tái tạo và bảo vệ nguồn lợi thủy sản, nhằm nâng cao nhận thức, trách nhiệm của người dân và cộng đồng trong việc khai thác, bảo vệ thủy sản một cách bền vững.

“Ra quân” rồi vẫn phải “thu quân”, khi xử lý các vó bè nghênh ngang to lớn, “đánh bắt tận diệt” vi phạm luật Thủy sản, đều… “vô chủ”. Vó nằm giữa hồ. Không ai bị xử lý, cơ quan chức năng và doanh nghiệp tiêu tốn vài chục đến cả trăm triệu đồng mỗi chuyến đi phá dỡ. Ít ngày sau, mọi việc đâu lại đóng đấy. Kích cá lại trở lại, vó bè mọc lại.

Trò “mèo vờn chuột” này không hiệu quả, trừ khi cần tìm ra các đối tượng làm sai, và khi có tái phạm, chống đối thì cần xử lý hình sự nghiêm khắc. Bởi việc tàn sát môi trường, huỷ diệt nguồn lợi thuỷ sản của cả cộng đồng như thế là không thể chấp nhận được.

Nếu không, chúng ta vẫn cứ phải chơi trò “bắt cóc bỏ đĩa” mà thôi. Hàng chục tỷ đồng mua cá giống thả xuống hồ, cá chưa lớn, giờ lại mất hàng trăm triệu đồng cho mỗi chuyến đi phá vó luới hay xua đuổi các đối tượng sử dụng kích điện, doanh nghiệp thì thiệt hại chồng lên thiệt hại. Cơ quan chức năng quá sức vất vả mà kết quả vẫn ở tình trạng “nước đổ lá khoai”.

Quan trọng hơn hết, kho “vàng trắng” hàng tỷ mét khối nước của chúng ta sẽ không thể phát huy tác dụng tốt được trong mục tiêu lo sinh kế cho đông đảo bà con, đem hiệu suất kinh tế lớn cho nhà nước. Hàng trăm nghìn tấn thủy sản dự định ra đời từ nguồn tài nguyên quý giá (các hồ chứa khổng lồ) kia sẽ biến mất, chỉ còn những hồ nước cạn kiệt nguồn lợi thuỷ sản, dân ven hồ lao đao luẩn quẩn, tài nguyên bị lãng phí, đa dạng sinh học bị suy giảm tai hại.

Các hình thức đánh bắt nguy hiểm tính mạng con người, huỷ diệt môi trường sống đã kể ở trên, nếu không được kiềm chế, giảm thiểu, ngăn chặn, sẽ là mối nguy lớn cho an ninh hồ chứa (công trình trọng điểm quốc gia), an toàn xã hội, an toàn tính mạng cả cộng đồng.

Trong những lần tận mắt chứng kiến vó lưới tận diệt các loài thuỷ sản trong đêm, ban ngày, kích cá giết chóc rợn người trên các hồ chứa, chúng tôi đã phát hiện ra một điều. Ấy là các vó bè thảm sát cá giống, cá con có hình dáng rất dễ nhận biết từ chín tầng mây. Chúng tôi “soi” từ trên Google Map (ứng dụng bản đồ trực tuyến), so sánh qua thực tế để kiểm chứng, thì đúng là: có thể nhìn gần như chính xác từng chiếc vó bè chi chít trên các hồ chứa (vì hình dáng của vó bè rất đặc trưng - khác biệt so với nhà cửa thuyền bè, xà lan, các hòn đảo, rừng cây trong khu vực hồ chứa).

Chỉ cần nhìn vào kích cỡ mắt lưới của vó bè là biết rõ vi phạm. Mà chẳng ai lập một vó bè bắt cá làm thức ăn cho cá lồng bè mà lại để kích cỡ mắt lưới đủ to như quy định cả. Việc phát hiện sai phạm vó lưới mắt nhỏ dễ đến mức ngồi nhà cũng thấy, thấy ở tất cả các hồ chứa lớn ở Việt Nam (với độ chính xác tương đối, chứ không tuyệt đối, nhưng cũng quá đủ cho một khảo sát kết hợp đi thực địa); nhưng thử hỏi có ai định thống kê và xử lý triệt để không?

Các kích cá hoạt động giữa ban ngày, việc bán hàng nghìn bộ kích cá trong một tụ điểm trên mạng xã hội, rồi cả việc bán công khai xiết bao ngư lưới cụ cấm ở ngoài xã hội. Các chợ bán cá và thủy sản có được từ các đoàn tàu thuyền sử dụng kích điện vẫn hoạt động huyên náo từ 3 giờ sáng mỗi ngày cho đến khi mặt trời lên (họ ra đó, vào giờ đó, để đón các tàu thuyền đi kích cá cả đêm, gần sáng sẽ “dạt” về).

Sự công khai, bất chấp luật pháp đó, là điều không thể chấp nhận được. Chúng khiến người có lương tâm phải đặt câu hỏi: chúng ta đã ra quân xử lý các vi phạm trên mà bất lực, thiếu nhân tài vật lực, hay chúng ta bỏ mặc sự thật đau lòng ấy: kiểu con cá lá rau, mạnh ai nấy tìm cách mà “kiếm cá”? Đúng như PGS Thái Thanh Bình nói đã nói: việc xử lý cá vi phạm về đánh bắt tận diệt, ngư lưới cụ cấm trên các hồ chứa “mới chỉ mang tính hình thức mà thôi”.

Ông Đào Việt Long, Giám đốc Trung tâm Phát triển Cộng đồng Nghề cá, Viện Nghiên cứu và Quy hoạch Thuỷ sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đặc biệt nhấn mạnh, trong cuộc trò chuyện với chúng tôi: “Trước hết, chúng ta phải chú trọng bảo vệ nguồn lợi thủy sản và môi trường nước trong các hồ chứa.

Theo ước tính, Việt Nam phải thả từ 60 - 80 triệu con cá giống mỗi năm để tái tạo nguồn lợi thuỷ sản cho các hồ chứa. Chúng ta đã và đang phấn đấu cho điều này. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải giữ được những con cá đó, để chúng lớn và đem lại sản lượng đích đáng cho đánh bắt toàn dân. Tức là không khai thác vô ý thức, vi phạm luật từ khi đàn cá giống còn nhỏ, còn vừa mới được thả xuống hồ xong (khai thác theo lối huỷ diệt, bằng ngư cụ cấm)".

Thực tế, có nơi bà con đánh bắt cả cá con công khai và tràn lan, thấy chúng nhỏ quá không ăn được thì đem… ủ làm phân để bón cây. Đó là sự lãng phí lớn. Người dân hiểu rằng nếu để cá lớn sẽ có giá trị kinh tế cao hơn, nhưng họ lại hành động theo cách nghĩ ngắn khác: “mình không bắt thì người khác cũng bắt mất”. Nên rất nhiều kẻ ích kỉ đã không “anh nào” dừng lại trước mối lợi nho nhỏ: bắt cá giống, cá con.

Để chấm dứt được tình trạng “tràn lan vi phạm” liên quan tới sử dụng ngư lưới cụ cấp kể trên, theo ông Long, cần kết hợp cả sức mạnh pháp luật lẫn sức mạnh cộng đồng. Nếu trong 100 người dân, chỉ có 1 - 2 người còn làm nghề kích điện bắt trộm cá theo lối huỷ diệt môi trường, họ sẽ bị chính cộng đồng lên án và dần bỏ nghề.

Nhưng nếu 50 người cùng làm, thì sẽ không ai nói được ai. Do đó, phải xử lý thật nghiêm vài trường hợp điển hình, thậm chí khởi tố hình sự (khi đủ điều kiện, ví dụ như tái phạm hay có tình tiết tăng nặng), để răn đe và lấy lại niềm tin của xã hội về lĩnh vực này, giống như khi chúng ta xử lý mạnh tay những vụ sản xuất rau bẩn hay thực phẩm độc hại gần đây.

Khi trả lời phỏng vấn chúng tôi, ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thuỷ sản và Kiểm ngư (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã nhấn mạnh: “Điều quan trọng nhất là chính quyền địa phương phải vào cuộc, định hướng cho bà con làm ăn theo tập thể, hiểu rõ giá trị của việc khai thác bền vững. Chính quyền địa phương phải vào cuộc mạnh mẽ, hướng dẫn để tất cả những người tham gia cần cùng phải hiểu rằng: việc khai thác bền vững các giá trị thuỷ sản hồ chứa là đảm bảo lợi ích lâu dài của chính họ.

Thực tế, những mô hình tương tự đã được áp dụng ở nhiều quốc gia, trong đó có Trung Quốc. Ở họ, các hồ lớn được quy hoạch bài bản, có sự quản lý thống nhất giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân. Họ cùng nhau thả cá giống, bảo vệ, khai thác và chia lợi nhuận rõ ràng. Cách làm đó giúp nguồn lợi thủy sản được tái tạo tự nhiên, còn người dân có nguồn thu ổn định và lâu dài. Doanh nghiệp có “sức khoẻ” để tái đầu tư, thả bổ sung cá giống, hỗ trợ cuộc sống của bà con trên nhiều mặt.

Thế cho nên, với chủ trương sáng suốt trong việc đánh thức các “kho vàng trắng” từ Chính phủ, với tiềm năng và cơ hội quá lớn của các “kho tàng thuỷ sản” trong các hồ chứa khổng lồ của Việt Nam hiện nay, hơn bao giờ hết, các “mênh mông thuỷ giới” của chúng ta đang mong chờ vào một “bàn tay thép” để “cất cánh thần kỳ” như mong đợi.

Cần đẩy cao sự quyết liệt, tinh thần thượng tôn luật pháp hơn nữa, nhằm bảo vệ các giá trị nhân văn cho môi trường sống và sinh kế của người dân trên và ven các hồ chứa, đặc biệt là các hồ chứa khổng lồ. Chỉ có tuân thủ luật, chế tài nghiêm khắc.

Xử lý công minh, thường xuyên và triệt để các vi phạm liên quan đến “ngư lưới cụ cấm”, “đánh bắt tận diệt và hủy diệt”. Làm được như vậy, thì việc tái tạo, phát triển nguồn lợi thuỷ sản, thả cá giống đại trà và thu hoạch cá thương phẩm trên quy mô công nghiệp - hiện đại mới có thể thu được kết quả tốt đẹp.

Chúng tôi sẽ tiếp tục cập nhật và sớm thông tin thêm về câu chuyện này

×