Đánh thức những kho vàng trắng tỷ khối ở Việt Nam: Thả hàng triệu cá giống, chìa khoá mở “kho báu hồ chứa” (Bài 2)

Các loại cá mè, trắm, trôi, chép giống… đã được thả xuống hồ mỗi năm, trị giá hơn 10 tỷ đồng. Trong bối cảnh hồ chứa nhân tạo Hồ Thác Bà bị cạn kiệt nguồn lợi thủy sản nghiêm trọng mà nguyên nhân chính là quá trình đánh bắt huỷ diệt, không bền vững diễn ra trong thời gian quá dài (hơn nửa thế kỷ từ khi hồ ra đời), việc thả cá giống số lượng lớn như vừa qua, đã mang tới một sức sống và niềm hy vọng mới cho hệ sinh thái hồ chứa.

Đặc biệt là cho việc khai thác thuỷ sản hợp pháp của đông đảo bà con còn nhiều khó khăn sống ven hồ, thuộc hai huyện rộng lớn Yên Bình (cũ) và Lục Yên (cũ) của tỉnh Yên Bái (cũ).

Theo cam kết của các bên, khi cá đủ lớn (sau 10 tháng), các lứa khai thác sẽ kế tiếp nhau (tương ứng với từng đợt thả cá giống khác nhau, để duy trì lượng cá tương đối ổn định cho hồ), lợi ích cho người dân tham gia đánh bắt là rất lớn.

Việc đánh bắt quy mô lớn, bằng ngư lưới cụ tân tiến (các hệ thống lưới có thể dài tới cả kilomet, với phương án đánh bắt cá thương phẩm đã được cơ quan quản lý thủy sản và điều hành giao thông thuỷ cấp phép sử dụng) với sự tham gia của người dân ven hồ, rồi phân chia nguồn lợi theo công thức rất khoa học và nhân văn, dưới sự giám sát của cơ quan quản lý.

Trên quy mô toàn quốc, Đề án thuỷ sản hồ chứa đã được Bộ Nông nghiệp Môi trường và cơ quan hữu trách xúc tiến. Hàng chục tỷ mét khối nước, là tài nguyên cực lớn, là “kho vàng trắng” để nuôi trồng thuỷ sản, đem lại nguồn thu “ngoài sức tưởng tượng”, đặc biệt là các đơn vị trực tiếp thực thi phương án cùng bà con, nếu như việc bảo vệ nguồn cá giống, cá con, việc chống nạn đánh bắt hủy diệt và sử dụng ngư lưới cụ cấm được tiến hành nghiêm túc, bài bản, hiệu quả.

Cụ thể, ngày15/11/2023, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã có Thông báo về “Ý kiến kết luận của Thứ trưởng Phùng Đức Tiến tại Hội nghị “Phát triển kinh tế thủy sản hồ chứa”.

Theo đó, ngày 27/10/2023, tại thành phố Hòa Bình, tỉnh Hòa Bình (nay là tỉnh Phú Thọ), Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) phối hợp tổ chức Hội nghị “Phát triển kinh tế thủy sản hồ chứa” do Thứ trưởng Phùng Đức Tiến, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hòa Bình (lúc bấy giờ) là ông Đinh Công Sứ đồng chủ trì.

Tại hội nghị, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến đã kết luận: Thực hiện Quyết định số 339/QĐ-TTg ngày 11/3/2021 của Thủ tướng Chính phủ về Chiến lược phát triển thủy sản Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045; Quyết định số 985/QĐ-TTg ngày 16/8/2022 của Thủ tướng Chính phủ về Chương trình Quốc gia phát triển nuôi trồng thủy sản giai đoạn 2021–2030, ngành thủy sản đang chuyển mạnh từ mục tiêu giảm sản lượng khai thác, tăng sản lượng nuôi trồng thủy sản, tiến tới phát triển các đối tượng có giá trị kinh tế và thúc đẩy phát triển thủy sản bền vững.

Bộ giao Cục Thủy sản (nay là Cục Thủy sản và Kiểm ngư) tham mưu cho Bộ, nhằm tiếp tục phát triển sản xuất thủy sản trên hồ chứa ở các tỉnh có tiềm năng như Hòa Bình, Yên Bái, Tuyên Quang, Tây Ninh… Đồng thời, tiếp tục phối hợp với Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam và các địa phương triển khai chương trình thả giống tái tạo nguồn lợi thủy sản tại các hồ chứa, bảo vệ nguồn lợi thủy sản, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra xử lý các vi phạm trong khai thác và nuôi trồng thủy sản. (…).

Bộ cũng giao cho các Sở Nông nghiệp và Môi trường địa phương có tiềm năng phát triển thủy sản hồ chứa phải tham mưu trình UBND tỉnh các chương trình, đề án phát triển thủy sản phù hợp với tiềm năng, lợi thế tại địa phương, hài hoà với các ngành kinh tế, bảo vệ môi trường sinh thái; tăng cường nghiên cứu khoa học, xây dựng thương hiệu, sản phẩm OCOP, phát triển mô hình liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị thủy sản trên hồ chứa. Tham mưu cơ chế chính sách, khuyến khích đầu tư phát triển sản xuất, hỗ trợ người nuôi, doanh nghiệp chế biến thủy sản, liên kết với cơ sở nuôi, thông qua hợp đồng bao tiêu sản phẩm, đảm bảo chất lượng và an toàn thực phẩm.

Các quyết sách trên là cơ sở để các bên liên quan lên kế hoạch, doanh nghiệp xin cấp phép và thực hiện thả nhiều triệu con cá giống, trị giá hàng chục tỷ đồng xuống hồ Thác Bà (sắp tới là các hồ chứa khổng lồ khác nữa).

Họ cũng được cấp phép cho quy trình đánh bắt cá quy mô lớn, với hệ thống lưới quy mô lớn, cách khai thác khác biệt với ngư lưới cụ truyền thống của cá nhân các ngư dân, đồng thời vẫn tuân thủ nghiêm khắc các quy định về ngư lưới cụ của Luật Thuỷ sản và văn bản liên quan.

Thả cá quy mô lớn, đánh bắt quy mô công nghiệp, phân chia lợi ích hài hoà cho người dân khi họ tham gia vào các tổ cộng đồng, cùng bảo vệ đàn cá giống và cùng hưởng lợi.

Từ quyết sách của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, từ sự phê duyệt của UBND các tỉnh, từ đề án đã và đang được triển khai, hàng chục triệu con cá giống xuống hồ Thác Bà (tỉnh Lào Cai). Công việc thả cá này bắt đầu từ năm 2024, với sự chứng kiến của cơ quan chức năng, đặc biệt là ngành thủy sản tỉnh, chính quyền tỉnh và các xã.

Hàng chục tỷ đồng tiền cá giống, cả chục triệu con cá đã được lựa chọn với nguồn gốc rõ ràng, đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng, cơ quan có thẩm quyền kiểm tra chứng nhận kiểm dịch và theo dõi giám sát nghiêm ngặt.

Họ cũng tiến hành thả bù cá giống cho hồ chứa, để duy trì cơ số cá trong hồ, giúp việc khai thác cá thương phẩm ổn định, hình thành vùng nguyên liệu sạch phục vụ việc chế biến, tiêu thụ cả trong và ngoài nước.

Tốc độ lớn của những lứa cá giống được thả xuống hồ đã làm nức lòng những người còn nghi ngờ việc “thả hàng chục tỷ xuống bể nước khổng lồ ấy thì làm sao mà bắt được”. Rồi thì, “nó chưa lớn đã bị người ta dùng kích điện giết hết từ lúc còn… chưa quen với nước hồ”.

Kết quả đáng khích lệ: sau vài tháng thả cá giống, việc cơ quan chức năng bắt cá đó lên kiểm nghiệm, khiến tất cả đều ngỡ ngàng: sau 6 tháng, cá từ 1 lạng lên tới 1,8kg. 10 triệu con cá giống, nếu đủ thời gian lớn tới vài cân một con, thì thử hỏi nguồn lợi lớn đến mức nào, nhất là khi chuỗi cung ứng phục vụ sản xuất quy mô lớn ở các nhà máy tiên tiến đã được hoàn thiện.

Đó cũng là lý do để anh Trịnh Văn Sơn - Tổ phó Tổ Đồng quản lý Yên Bình 5 (Lào Cai) và nhiều ngư dân nhiệt thành tham gia trong tổ cộng đồng, sát cánh cùng công ty bảo vệ, thu hoạch, tham gia vào chuỗi cung ứng cá.

"Cốt sao không đánh bắt hủy diệt, không giết cá từ lúc còn là cá giống bé xíu, là “tiền sẽ về”, điều này tưởng như quá dễ, nếu chúng ta không giết chết cá giống bằng các cách đánh bắt vi phạm luật pháp…”, ông Sơn tự tin.

Đây là câu hỏi mấu chốt, thứ mà nhiều người thắc mắc nhiều nhất: trong hàng tỷ mét khối nước của hồ thuỷ điện quốc gia, doanh nghiệp tiến hành thả cá xuống đó, thì không lẽ họ chiếm hết không gian đánh cá bao đời của bà con ư? Họ (ngư dân trên hồ) có cấm bà con được đánh bắt thuỷ sản trên “ngư trường” truyền thống của mình không? Câu trả lời là không, không phải thế.

Hồ vẫn của nhà nước và doanh nghiệp chỉ thả cá xuống hồ (không phải là nuôi lồng bè), cá bơi đi đâu cũng được và bà con vẫn đánh bắt như quyền đánh bắt của họ đã được nhà nước quy định xưa nay. Không chỉ doanh nghiệp thả bổ sung cá giống xuống hồ, mà các cơ quan chức năng cũng đều đặn thả cá như thế.

Với tài nguyên cá trong hồ, người dân chỉ cần tuân thủ Luật Thuỷ sản: không đánh bắt hủy diệt, không vi phạm đánh bắt bằng ngư lưới cụ cấm, với những đơn vị đánh cá mang tính chuyên nghiệp bằng những bộ lưới chuyên nghiệp (như công ty đang sử dụng ) thì cần phải xin cấp phép đánh bắt theo quy định.

Luật ghi rõ và ở trên đã mô tả, nhiều người dùng kích điện đánh cá (như ở Cà Mau, Tuyên Quang), vi phạm lần 2, đã bị khởi tố hình sự và đi ở tù. Tùy theo mức độ, đối tượng vi phạm còn có thể phải ở tù với mức án cao nhất lên tới 15 năm. Về quyền lợi, bà con đánh bắt cá, cứ dùng ngư lưới cụ không hủy diệt môi sinh và cá giống, ấu trùng cá là được. Với kích thước mắt lưới đúng quy định, bà con vẫn được đánh bắt trên hồ, bất kể cá đó là cá tự nhiên hay cá giống doanh nghiệp thả nay đã lớn lên.

Đánh giá của ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư, Bộ Nông nghiệp và Môi trường về “cuộc cách mạng” trong khai thác quy mô, hiệu quả hệ thống hồ chứa nước lớn ở Việt Nam, càng khiến chúng ta thêm tin tưởng vào việc đã, đang và sẽ “mở cửa” và mở cửa hơn nữa các kho “vàng trắng” hàng chục tỷ khối của nước ta.

Trong cuộc trò chuyện với chúng tôi tại Hà Nội, Cục trưởng Trần Đình Luân nhấn mạnh: các hồ chứa là một lợi thế lớn, một tiềm năng lớn của Việt Nam, việc khai thác giá trị này, đã nằm trong chiến lược quốc gia, đã được trình lên Thủ tướng Chính phủ...

“Việc xây dựng kế hoạch, đề án để khai thác tiềm năng thuỷ sản hồ chứa, với sự tham gia của doanh nghiệp và người dân địa phương hết sức cần thiết. Mục tiêu là phát huy kinh tế địa phương, đặc biệt giúp các cộng đồng dân cư mà họ đã nhường đất làm hồ thuỷ điện. Để bà con có đời sống tốt hơn. Đó là mong muốn lớn của ngành thuỷ sản!”.

“Thực tế, do mỗi hồ chứa lớn đều có điều kiện sinh thái khác nhau, nên cách thức khai thác, nuôi trồng thuỷ sản ở đó cũng phải được nghiên cứu kỹ cho phù hợp. Thời gian qua, nhiều địa phương đã chủ động xây dựng cơ chế, chính sách khuyến khích người dân và doanh nghiệp tham gia khai thác lòng hồ. Ví dụ như hồ Thác Bà ở tỉnh Lào Cai và một số hồ khác, địa phương đã hỗ trợ người dân đầu tư vào nuôi trồng, phát triển sản phẩm bản địa, từ đó nâng cao thu nhập cho cộng đồng”, ông Luân cho hay.

Ông Luân nhấn mạnh: Tuy đã có một số mô hình đáng ghi nhận, nhưng nếu nhìn tổng thể thì việc khai thác tiềm năng hồ chứa vẫn chưa đạt kỳ vọng. Đây là nhiệm vụ trọng tâm cần tiếp tục triển khai, để làm sao đời sống của người dân vùng lòng hồ khấm khá hơn nữa. Đồng thời, tích hợp được nhiều giá trị, không chỉ thủy sản mà còn du lịch lòng hồ, phát triển thương hiệu các đặc sản vùng miền.

Bên cạnh mục tiêu phát triển kinh tế, vấn đề quan trọng không kém là bảo vệ hệ sinh thái dưới nước. Hiện đã có cách thức khai thác mới, đặt ra cả cơ hội lẫn thách thức, khiến người dân và cả cơ quan quản lý nhà nước đều cần phải nhìn nhận lại để kiện toàn hơn, hiệu quả hơn trong các mô hình khai thác, bảo vệ và chia sẻ lợi ích từ thủy sản hồ chứa.

Ngoài ra, với những hồ vừa và nhỏ, có điều kiện dinh dưỡng tốt, ông Luân cho rằng: chúng ta có thể áp dụng các mô hình như ở Trung Quốc hay Thái Lan. Họ thả cá giống xuống hồ, cùng nhau bảo vệ và khai thác hợp lý. Đây là mô hình vì cộng đồng, nơi người dân và doanh nghiệp cùng chia sẻ quyền lợi, cùng bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản, đảm bảo an ninh và sinh kế lâu dài - bền vững.

Đồng thời, qua đó, các hoạt động khai thác bất hợp pháp sẽ giảm mạnh, vì chính người dân sẽ là “tai mắt” tích cực người giám sát, tuần tra, bảo vệ và được chia lợi nhuận công bằng.

Ngay ở Việt Nam, chúng ta cũng đã có những mô hình tương tự, như hồ Núi Cốc (tỉnh Thái Nguyên) chẳng hạn. Việc nuôi cá quy mô lớn, khai thác cá thương phẩm rất ổn định, từ đó, nhiều địa phương đã cử cán bộ đến học tập. Đó cũng là một ví dụ cho thấy nếu được tổ chức bài bản, đồng bộ, mô hình nuôi và khai thác thuỷ sản hồ chứa sẽ thành công rực rỡ khi mà người dân vừa là chủ thể, vừa là người thụ hưởng trực tiếp.

Muốn các đề án, kế hoạch trên thành công, phải rất nghiêm túc trong thực hiện, không bỏ qua các vấn đề mấu chốt và rất cụ thể. Đó là: đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục để người dân hiểu rằng khai thác nguồn lợi thuỷ sản phải hợp lý, hiệu quả và bền vững. Và cần tăng cường thanh tra, kiểm tra, chấn chỉnh việc sử dụng ngư cụ cấm, phương thức khai thác phải đảm bảo đúng quy định pháp luật. Vừa bảo vệ nguồn lợi thủy sản, vừa bảo vệ sinh kế lâu dài cho bà con.

Thứ nữa, là phải tổ chức lại sản xuất, đưa người dân tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị. Chúng ta có thể thông qua tổ đồng quản lý, hợp tác xã, mô hình liên kết doanh nghiệp - người dân, để bà con cùng tham gia từ khâu lập kế hoạch, khai thác, chế biến đến xây dựng thương hiệu sản phẩm uy tín và có hiệu quả kinh tế thật sự bền vững từ lòng hồ.

×