Hiến kế nâng tầm hạt gạo Đồng bằng sông Cửu Long

Những diễn biến mới của thị trường nhập khẩu

Theo thông báo được Bộ Nông nghiệp Philippines đưa ra ngày 14/8/2025, tất cả các lô gạo xay xát nhập khẩu có giấy phép vệ sinh và kiểm dịch thực vật (SPSIC) hợp lệ được vận chuyển bằng tàu chở hàng phải được vận chuyển ra khỏi nước xuất khẩu trước ngày 30/8/2025 và đến Philippines chậm nhất vào ngày 15/9/2025. Indonesia cũng có động thái tương tự.

Đánh giá về động thái mới của 2 quốc gia này, nhiều chuyên gia về nông nghiệp cho rằng bước đầu ngành xuất khẩu gạo nước ta không bị ảnh hưởng; nhưng nhất thời thị trường lúa ĐBSCL lại giảm mạnh.

Thực tế, trong 2 năm vừa qua, cây lúa ĐBSCL không còn cảnh đến hẹn lại lên, tức không còn phải đối mặt với nỗi lo đầu ra, giá lúa tăng cao, có lúc ngoài dự kiến người nông dân, nhất là năm 2023.

Các chuyên gia nhận định, giá gạo xuất khẩu có thể giữ vững và tăng một thời gian nữa, nếu đáp ứng các tiêu chuẩn các nước nhập khẩu truyền thống và cách tiếp cận thị trường mới. Tuy nhiên, nếu ngay từ bây giờ ngành nông nghiệp không chuẩn bị một giải pháp căn cơ và bền vững thì tình trạng cây lúa “trúng mùa mất giá” sẽ tái diễn.

Giá gạo xuất khẩu vừa qua có tăng cao do một số nguyên nhân; Nhưng không thể không nhìn nhận thị trường xuất khẩu gạo càng ngày càng bị thu hẹp bởi nhiều nguyên nhân.

Một là, nhu cầu nhập khẩu trên thị trường thế giới có khuynh hướng bảo hòa. Các quốc gia lúc trước còn là thị trường nhập khẩu truyền thống hôm nay có khuynh hướng tự túc lương thực; các quốc gia lúc trước chỉ sản xuất gạo đủ tiêu dùng trong nước, nay nổi lên cạnh tranh xuất khẩu...

Hai là, tiêu chuẩn nhập khẩu của các quốc gia châu Âu, Mỹ càng ngày càng trở nên khắt khe hơn. Một thí dụ điển hình, mặc dù EU đã cấp hạn ngạch với thuế suất 0% cho gạo Việt qua EVFTA; nhưng gạo vào được châu Âu không phải dễ; phải hội đủ 600 tiêu chuẩn. Còn nếu vào Mỹ, Nhật,... cũng phải vài trăm tiêu chuẩn.

Một viễn cảnh khó khăn cho lúa, gạo Việt trong xuất khẩu tương lai xa là có thực. Đó là chưa nói đến biến đổi khí hậu toàn cầu và những biến đổi do con người từ thượng nguồn sông Cửu Long.

Ba là, chỉ trông chờ vào xuất khẩu nguyên liệu gạo thô cũng sẽ gặp khó khăn về lâu về dài.

Cần một cơ chế nông vụ

Trong cơ chế sản xuất, đông xuân là vụ lúa ăn chắc của vùng ĐBSCL. Lúa đạt năng suất và chất lượng cao cao vì cây lúa ít chịu ảnh hưởng bất lợi của thời tiết.

Thực tế, trong nhiều năm qua năng suất lúa có thể lên tới 7-8 tấn/ha (so với vụ hè thu 5-6 tấn/ha), chất lượng lúa cũng cao hơn. Đó là lý do mà trong khoảng 1,6 triệu ha lúa ĐBSCL, năm nào sản lượng cũng khoảng trên 11 triệu tấn lúa. Những năm trước, số lượng lúa mua tạm trữ trong dân khoảng 2 triệu tấn (tương đương 1 triệu tấn gạo). Số lượng lúa còn lại nông dân phải tự bơi trong “biển giá” thương lái.

Do đó, tận dụng thế mạnh của từng vụ lúa trong quá trình canh tác sẽ mang lại kết quả tốt nhất cho đầu ra cây lúa.

Vụ hè thu, cây lúa đối mặt nhiều bất lợi như mưa nhiều, bão lũ, sâu rầy. Thường đến lúc thu hoạch cây lúa bị đổ ngã, năng suất giảm, chất lương khó đáp ứng những tiêu chuẩn khắt khe của xuất khẩu nên cơ cấu giống lúa cho vụ này chủ yếu cứng cây, thấp, ít bị sâu rầy, năng suất cao. Phần khác ở những địa phương có địa hình canh tác cao, nhiễm phè nhẹ có thể trồng lúa thơm, chất lượng cao đủ đáp ứng nhu cầu xuất khẩu.

Đối với lúa vụ hè thu, theo tôi nên chú trọng ở thị trường nội địa. Một là, gạo sẽ được doanh nghiệp mua chế biến thành sản phẩm phục vụ cho đời sống như bún, bột. Hai là tiêu dùng làm thực phẩm chính. Đáng tiếc, thị trường tiềm năng này gần như bị doanh nghiệp bỏ ngỏ từ nhiều năm nay.

Vụ đông xuân là vụ được người dân mong đợi để có lúa phục vụ xuất khẩu. Thời tiết thuận lợi, ít sâu rầy, ít sử dụng thuốc BVTV, rất phù hợp với giống lúa chất lượng cao, năng suất cao. Từ đó gạo đáp ứng được những tiêu chuẩn của thị trường nhập khẩu thế giới.

Trong cơ chế xuất khẩu cũng nên cân nhắc diện tích gieo trồng lúa ở ĐBSCL. Các chuyên gia nông nghiệp tính toán rằng, ĐBSCL vẫn đảm bảo an ninh lương thực khi chuyển đổi khoảng 400.000 ha lúa sang cây trồng cạn. Đây là một quyết sách cần có sự tính toán khoa học của Bộ Nông nghiệp và Môi trường và chính quyền địa phương.

Một vấn đề sống còn nữa là, không thể tồn tại tư duy một năm 3 vụ lúa chất lượng cao và diện tích gieo trồng năm sau cao hơn năm trước, nếu chúng ta muốn xuất khẩu với giá 1.000 USD/tấn gạo hoặc cao hơn nữa.

Cần thiết có nhiều phân khúc gạo ngon cho xuất khẩu và tiêu dùng nội địa

Việc có nhiều phân khúc thị trường gạo thơm càng phục vụ xuất khẩu và tiêu thụ nội địa với sản lượng lớn sẽ tạo điều kiện cho nông dân phát triển sản xuất và ổn định đầu ra. Thái Lan và Campuchia hiện đang tạo ra nhiều phân khúc gạo ngon để xuất khẩu, đồng thời cũng để có lợi thế trong cạnh tranh.

Cần nhiều và đa dạng hóa doanh nghiệp liên kết đầu tư làm nền tảng tạo ra giá trị gia tăng hạt gạo. Khi có dòng chảy lớn doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, tư duy đầu ra của lúa không còn đặt cây lúa trên giá trị nguyên liệu thô, mà là chuỗi giá trị gia tăng đa dạng, phong phú.

Việt Nam xuất khẩu gạo khoảng 30 năm nay nhưng vẫn chưa có một thương hiệu trên thế giới là một thiếu sót lớn. Tuy rằng tạo thương hiệu gạo Việt là chặng đường không ngắn nhưng với quyết tâm, tầm nhìn từ nhiều phía, gạo Việt cần được định vị rõ hơn trên bản đồ xuất khẩu toàn cầu, nhất là ở phân khúc chất lượng cao.

Hiện tại bộ giống lúa thơm ST25 của Tiến sĩ –Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua (hai lần đạt giải nhất “gạo ngon nhất thế giới”) là gạo xuất khẩu có thể cạnh tranh với gạo Basmati trồng ở Ấn Độ và Pakistan; gạo Khao Dawk Mali hay Jasmine trồng ở Thái Lan.

Những thuận lợi cũng như thách thức cho gạo Việt xuất khẩu trong tương lai, là rất lớn. Một mình người nông dân không thể kham nổi nếu không có sự nhập cuộc tích cực của doanh nghiệp xuất khẩu, các nhà khoa học nông nghiệp, ngân hàng và sự hỗ trợ từ phía nhà nước.

(Còn tiếp)...

×