“Hiệp sỹ môi trường” Jane Goodall, người thay đổi nhận thức về loài tinh tinh qua đời ở tuổi 91

TS. Jane Goodall, nhà khoa học nghiên cứu linh trưởng và nhà bảo tồn nổi tiếng thế giới, đã qua đời ở tuổi 91 hôm 1/10/2025. Cuộc đời và sự nghiệp của bà đánh dấu một hành trình cống hiến lâu dài, góp phần thay đổi nhận thức của nhân loại về thế giới tự nhiên và các loài động vật.

Những nghiên cứu đột phá của TS. Goodall đã mang đến hiểu biết sâu sắc về tinh tinh ở Vườn quốc gia Gombe, Tanzania. Bà là người đầu tiên chứng minh rằng tinh tinh có khả năng sử dụng công cụ, có trí tuệ, cảm xúc và đời sống xã hội phức tạp – những điều mà trước đây nhiều người cho là chỉ có ở con người. Nhờ những khám phá này, khoa học và công chúng đã có cái nhìn khách quan và trách nhiệm hơn về động vật.

Đóng góp của TS. Jane Goodall cho bảo tồn thiên nhiên Việt Nam chủ yếu mang tính gián tiếp thông qua việc truyền cảm hứng, nâng cao nhận thức cộng đồng, thúc đẩy giáo dục môi trường và định hình một cách tiếp cận nhân văn hơn đối với bảo tồn trên phạm vi toàn cầu.

Trong chuyến thăm Việt Nam vào năm 2007, bà đã có buổi nói chuyện với hàng trăm sinh viên ĐH Khoa học Tự nhiên TP.HCM. Dù trời mưa to, nhưng buổi nói chuyện của “người phụ nữ của tinh tinh” đã thu hút hàng trăm sinh viên ngồi kín chỗ, dọc cả hành lang.

Những câu hỏi thú vị của sinh viên như “Tinh tinh giận nhau như thế nào, yêu thương nhau thế nào…” được TS Janes Goodall mô phỏng lại từ dáng điệu, âm thanh. Bà cũng chia sẻ quá trình bước chân vào hành trình nghiên cứu tinh tinh ở Châu Phi của mình, từ việc gần gũi với tinh tinh trong thiên nhiên hoang dã, bà đã nhận thức được thiên nhiên vô cùng gần gũi và cần thiết cho con người.

Mặc dù chương trình "Roots & Shoots" không có văn phòng đại diện chính thức hay hoạt động rộng rãi tại Việt Nam, tinh thần và mô hình của nó đã truyền cảm hứng cho các sáng kiến giáo dục môi trường trong nước. Các tổ chức địa phương đã triển khai nhiều chương trình giáo dục tương tự, lấy cảm hứng từ phương pháp tiếp cận của bà nhằm khuyến khích học sinh và cộng đồng tham gia vào các hoạt động bảo tồn.

Đặc biệt, TS Janes Goodall đã góp phần giúp các nhà nghiên cứu của Việt Nam định hình cách tiếp cận nhân văn trong bảo tồn. TS. Goodall chứng minh rằng động vật có trí tuệ và cảm xúc đã thay đổi cách nhìn nhận khoa học và công chúng về các loài sinh vật.

Điều này góp phần khuyến khích một cách tiếp cận nhân văn hơn trong bảo tồn động vật hoang dã, bao gồm các loài bị buôn bán trái phép hoặc nuôi nhốt tại Việt Nam, qua đó thúc đẩy sự đồng cảm và trách nhiệm trong việc bảo vệ phúc lợi động vật.

Bên cạnh đó, những nghiên cứu mang tính cách mạng về tinh tinh và hoạt động liên tục của Viện Jane Goodall trên toàn thế giới đã gián tiếp thúc đẩy sự quan tâm và đầu tư vào bảo tồn các loài linh trưởng bản địa của Việt Nam (như voọc, vượn) và các hệ sinh thái rừng.

Ông Nguyễn Văn Thái, Giám đốc Trung tâm Save Vietnam Wildlife (Trung tâm Bảo tồn động vật hoang dã tại Việt Nam) xúc động chia sẻ: "Tôi đã có vinh dự được gặp bà Jane Goodall hai lần, và trong mỗi lần gặp gỡ, sự khiêm nhường, lòng ham học hỏi mãnh liệt và niềm hy vọng bền bỉ của bà đã định hình lại cách tôi lãnh đạo và lý do tại sao chúng tôi tại ‘Save Vietnam Wildlife’ tiếp tục nỗ lực bảo vệ động vật hoang dã, hỗ trợ cộng đồng, và tin tưởng rằng sự thay đổi là điều có thể trong bảo tồn thiên nhiên”.

Nhà văn Vĩnh Quyền chia sẻ trong tập truyện dài "Tiếng của rừng" sắp ra mắt viết về TS. Jane Goodall: "Nếu khoa học đương thời tin rằng chỉ loài người biết sử dụng và chế tạo công cụ, thì Jane cho thấy tinh tinh biết bẻ nhánh cây nhỏ, vặt trụi lá làm cần, đút vào miệng ổ mối, rồi từ từ kéo ra, câu theo những con mối béo mọng, là món nhắm khoái khẩu của chúng. Nếu khoa học đương thời tin rằng chỉ loài người biết chế tạo vũ khí để khuất phục những loài hùng mạnh hơn, thì Jane cho thấy đàn tinh tinh mỗi con cầm một cây gậy trên tay, đánh bật bọn khỉ đầu chó ăn thịt khỏi “lãnh địa”, dù chúng to khỏe hơn, lại đông gấp bốn lần.

Lạ lùng hơn nữa, Jane đã cung cấp những thước phim chứng minh tinh tinh “rất gần” với loài người khi chúng biết chọn con tinh tinh thông minh nhất để tôn ngôi đầu đàn, chứ không hẳn chỉ căn cứ vào tiêu chí sức mạnh cơ bắp như khoa học đã khẳng định trước đó".

Sinh năm 1934 tại London (Anh), Jane Goodall từ nhỏ đã nuôi dưỡng niềm say mê với thế giới động vật và được gia đình ủng hộ hết lòng. Từ con búp bê tinh tinh nhồi bông đầu tiên cho tới những lần nghiên cứu sâu bọ trong vườn nhà, niềm đam mê đã từ từ nhen nhóm và dần trở thành sứ mệnh của bà.

Năm 1960, khi mới 26 tuổi, bà đặt chân đến Tanzania để tham gia nghiên cứu cùng nhà cổ nhân học Louis Leakey. Không theo lối tiếp cận khoa học truyền thống, Goodall hòa mình vào rừng, phá vỡ chuẩn mực khi đặt tên riêng cho các cá thể thay vì gắn số hiệu, như David Greybeard - con tinh tinh đã giúp bà phát hiện bước ngoặt lịch sử: khả năng sử dụng công cụ để kiếm mồi. Quan sát ấy đã làm lung lay quan niệm "loài người là sinh vật duy nhất biết chế tạo và sử dụng công cụ", và mở ra cuộc cách mạng nhận thức trong khoa học.

Năm 1965, Goodall thành lập Trung tâm Nghiên cứu Gombe Stream, nơi đào tạo thế hệ các nhà linh trưởng học và sinh thái học trẻ, trong đó có phụ nữ - nhóm gần như vắng bóng trong lĩnh vực lúc bấy giờ. Gilbert Grosvenor, nguyên Chủ tịch Hiệp hội Địa lý Quốc gia, từng khẳng định: "Con đường tiên phong mà Jane mở ra cho các nữ nhà khoa học chính là một phần di sản vĩ đại nhất của bà".

Năm 1977, bà sáng lập Viện Jane Goodall, trở thành tổ chức dẫn dắt các chương trình bảo vệ tinh tinh và môi trường sống của chúng, cũng như thúc đẩy các dự án cộng đồng vì thiên nhiên.

Bà Jane Goodall được trao nhiều giải thưởng cao quý: Huân chương Tự do Tổng thống (Presidential Medal of Freedom) của Mỹ (2025), Templeton Prize (2021) - giải thưởng vinh danh người kết hợp khoa học và tinh thần vì cả sự nghiệp và cuộc đời bà dành cho việc khám phá về tinh tinh, kết nối giữa con người và thiên nhiên.

Bà được phong tước Hiệp sĩ (Dame Commander of the Order of the British Empire) năm 2004. Năm 2006, bà được huy chương kỷ niệm lần thứ 60 của UNESCO, vinh danh cho sự cống hiến của bà trong việc bảo tồn các loài linh trưởng và môi trường tự nhiên...

×