Hoàn thiện khung pháp lý cho cây trồng chỉnh sửa gen, mở ra cơ hội cho nông dân

Ứng dụng công nghệ sinh học - chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững

GS.TS Lê Huy Hàm, Nguyên Viện trưởng Viện Di truyền nông nghiệp, Chủ nhiệm Khoa Công nghệ nông nghiệp, Trường Đại học Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội khẳng định, cây trồng chỉnh sửa gen được xem là giải pháp hiệu quả thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững, giải quyết nhiều thách thức từ biến đổi khí hậu với nhiều lợi ích mang lại cho nông dân, người tiêu dùng và môi trường; giúp cây trồng thích ứng với điều kiện thời tiết bất luận, tăng sản lượng và chất lượng cây trồng; từ đó cải thiện sinh kế và chất lượng cuộc sống cho nông dân; mang lại nguồn thực phẩm dinh dưỡng, an toàn với chất lượng tốt hơn và tiết kiệm nguyên liệu đầu vào (đất, nước, vật tư nông nghiệp), bảo tồn tài nguyên và bảo vệ môi trường.

Các loại cây trồng đang được ưu tiên chọn tạo và cải tiến bằng công nghệ chỉnh sửa gen bao gồm ngũ cốc chính như: lúa gạo, ngô, lúa mì, đậu tương, cùng với các cây lương thực và cây công nghiệp quan trọng khác như: cà chua, sắn, bông, khoai tây, cây có múi,... Trong số các mục tiêu chỉnh sửa gen, cải thiện chất lượng cây trồng (bao gồm thành phần dinh dưỡng và mùi vị) chiếm tỷ lệ lớn nhất, tương đương gần 50% các tính trạng đang được nghiên cứu. Kế đến là các tính trạng kháng sâu bệnh và chống chịu thuốc bảo vệ thực vật (BVTV); khả năng chống chịu với điều kiện môi trường bất lợi, cải thiện màu sắc, năng suất, tốc độ sinh trưởng và kéo dài thời gian bảo quản sau thu hoạch.

Tại Việt Nam, ứng dụng công nghệ sinh học, bao gồm chỉnh sửa gen, là một trong những giải pháp trọng tâm được Chính phủ xác định trong chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững. Các chủ trương, chính sách hiện hành đều khuyến khích nghiên cứu, ứng dụng công nghệ chỉnh sửa gen trên cây trồng, với mục tiêu tạo ra những giống cây có chất lượng cao, kháng sâu bệnh tốt, thích nghi với điều kiện thời tiết bất thuận và phù hợp với định hướng phát triển nông nghiệp thông minh, ứng phó với biến đổi khí hậu.

Một số thành tựu nghiên cứu nổi bật có thể kể đến bao gồm: Chỉnh sửa hệ gen nhằm nâng cao tính chịu mặn của cây lúa (Viện Công nghệ sinh học), nâng cao tính kháng bệnh bạc lá trên giống lúa bản địa (Viện Di truyền nông nghiệp), giảm hàm lượng đường khó tiêu trên hạt đậu tương (Viện Công nghệ sinh học), nâng cao hàm lượng đường và amino acid trong quả cà chua (Viện Công nghệ sinh học), nâng cao tính kháng bệnh virus trên thuốc lá (Viện Công nghệ sinh học), nghiên cứu chức năng gen trên lúa và dưa chuột (Viện Công nghệ sinh học, Đại học Khoa học và Công nghệ Hà Nội)...; chỉnh sửa gen trên đậu tương do các nhà khoa học tại Viện Công nghệ sinh học giúp giảm 50% lượng đường khó tiêu trong đậu tương.

"Hiện nay, nhiều đơn vị khác như: Đại học Nông lâm Thái Nguyên, Đại học Khoa học Tự nhiên thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Trung tâm Công nghệ sinh học thành phố HCM... cũng đang tiếp cận và ứng dụng công nghệ chỉnh sửa gen CRISPR/Cas trong cải tạo các tính trạng quan trọng của cây trồng", GS.TS Lê Huy Hàm thông tin.

Theo GS. Lê Huy Hàm, chỉnh sửa gen là một ứng dụng hiện đại của công nghệ sinh học trong lĩnh vực chọn tạo giống cây trồng. Điểm nổi bật của công nghệ này là cho phép các nhà khoa học can thiệp chính xác vào bộ gen của thực vật nhằm tạo ra các tính trạng mong muốn – tương tự như những gì có thể đạt được thông qua lai tạo truyền thống, nhưng với độ chính xác cao hơn, thời gian ngắn hơn và hiệu quả vượt trội.

Đẩy nhanh quá trình ban hành pháp lý cho cây trồng chỉnh sửa gen

TS. Nguyễn Thị Thanh Thủy, nguyên Vụ trưởng Vụ Khoa học Công nghệ và Môi trường (Bộ Nông nghiệp và PTNT nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Trưởng ban Hợp tác Quốc tế, Hội Làm vườn Việt Nam cho hay, xu hướng pháp lý toàn cầu hiện nay đối với việc cấp phép và quản lý cây trồng chỉnh sửa gen đang được định hình ngày càng rõ ràng hơn theo hướng hỗ trợ đổi mới công nghệ, có tính dự đoán (future proofing) nhưng vẫn đảm bảo tính an toàn và minh bạch trong thương mại nông sản.

Theo TS.Nguyễn Thị Thanh Thủy, trong những năm gần đây, nhiều quốc gia – đặc biệt tại khu vực châu Á – đang đẩy nhanh quá trình rà soát và ban hành các hướng dẫn pháp lý cụ thể cho cây trồng chỉnh sửa gen. Mục tiêu là nắm bắt kịp thời lợi ích của công nghệ mới, thúc đẩy lưu thông thương mại, duy trì năng lực cạnh tranh quốc tế và ứng phó hiệu quả với các thách thức từ biến đổi khí hậu. Các chính phủ thể hiện quan điểm cởi mở và ủng hộ đối với công nghệ chỉnh sửa gen, xem đây là công cụ quan trọng trong chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững.

TS. Nguyễn Thị Thanh Thủy cho hay, trong bức tranh chưa đồng bộ về pháp lý, vai trò của các tổ chức quốc tế trở nên đặc biệt quan trọng. Ủy ban châu Âu (EC) với tiến trình cải cách ảnh hưởng sâu rộng đến thương mại toàn cầu. Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) đưa ra khuyến nghị về an toàn, bền vững và đối thoại xã hội, giúp các nước tham khảo xây dựng chính sách. Trong khi đó, Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) tổng hợp kinh nghiệm quốc tế, khuyến nghị chuẩn mực đánh giá rủi ro và minh bạch thông tin, đóng vai trò như “bộ công cụ” hữu ích cho các quốc gia đang phát triển khung pháp lý.

“Công nghệ chỉnh sửa gen rõ ràng không còn chỉ là câu chuyện trong phòng thí nghiệm: Sản phẩm đã được ứng dụng trên ruộng đồng, đi vào chuỗi cung ứng và trên bàn ăn của người tiêu dùng. Thành công của công nghệ này không chỉ nằm ở khả năng can thiệp vào ADN, mà quan trọng hơn là xây dựng một khung pháp lý vừa đảm bảo an toàn sinh học, vừa khuyến khích đổi mới dựa trên khoa học và minh bạch thông tin”, TS. Nguyễn Thị Thanh Thủy nhấn mạnh.

GS.TS. Lê Huy Hàm cho hay, việc thiếu khung pháp lý phù hợp khiến nghiên cứu không thể chuyển giao, nông dân không tiếp cận được tiến bộ công nghệ, gây lãng phí nguồn lực cho hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D).

GS. Lê Huy Hàm cũng dẫn chứng, Việt Nam từng là quốc gia tiên phong trong ASEAN khi thương mại hóa cây trồng chuyển gen vào năm 2015, nhưng hiện tại đang đi sau trong khu vực đối với việc ứng dụng cây trồng chỉnh sửa gen. Trong khi đó, các nước trong khu vực như Philippines, Singapore, Nhật Bản, Thái Lan, Indonesia đã miễn trừ hoặc nới lỏng quản lý với sản phẩm chỉnh sửa gen không chứa DNA ngoại lai. Nếu không cập nhật, Việt Nam sẽ mất lợi thế cạnh tranh trong phát triển nông nghiệp công nghệ cao đi ngược lại với các chủ trương phát triển hiện nay.

“Đặc biệt, điều này còn gây khó khăn trong hội nhập và thương mại quốc tế, như Nghị định thư Cartagena không điều chỉnh trực tiếp cây chỉnh sửa gen, cho phép quốc gia tự linh hoạt quản lý. Nếu Việt Nam vẫn áp dụng “một khung quản lý cho tất cả”, sẽ dẫn đến vướng mắc pháp lý nội bộ, thiếu linh hoạt trong quản lý; khó đàm phán thương mại với các đối tác đã có quy định tách biệt giữa sản phẩm biến đổi gen và chỉnh sửa gen và lúng túng trong cấp phép nhập – xuất khẩu do khác biệt quy định”, GS TS Lê Huy Hàm cho hay.

×