Long Diên Hương là gì và vì sao được gọi là “vàng mềm của biển cả”?

Bộ phim “Truy Tìm Long Diên Hương” đang gây sốt tại các phòng vé Việt Nam những ngày qua không chỉ bởi yếu tố phiêu lưu – ly kỳ, mà còn vì đã chạm tới một chủ đề vốn bị bao phủ trong màn sương bí ẩn suốt hàng ngàn năm: Long Diên Hương. Tác phẩm sử dụng hình tượng bảo vật cổ làm trung tâm xung đột, nơi các phe phái tranh nhau một chất liệu tưởng như chỉ có trong huyền thoại. Chính vì vậy, phim đã khơi lại sự tò mò của công chúng: Long Diên Hương rốt cuộc là gì? Vì sao nó lại quý đến mức khiến nhân loại từ Trung Đông, châu Âu, đến Đông Á đều săn lùng? Và liệu những mô tả huyền bí trong tiểu thuyết “Ma Thổi Đèn” có liên quan gì tới sự thật khoa học?

Để trả lời những câu hỏi đó, cần trở lại những kiến thức cổ xưa và cả các phân tích hiện đại, nhằm hiểu rõ vật phẩm được mệnh danh là “vàng mềm của biển cả”.

Nguồn gốc tự nhiên – bí mật từ ruột cá nhà táng

Long Diên Hương (龍涎香), hay còn gọi là long diên, ambergris, vốn không phải khoáng vật hay loại nhựa cây nào như nhiều người lầm tưởng. Nó thực chất là chất sáp thơm được hình thành trong đường ruột cá nhà táng. Khi loài cá khổng lồ này nuốt phải mực ống—loài có những chiếc mỏ rất cứng—cơ thể chúng tiết ra một chất sáp đặc biệt bao bọc phần khó tiêu để tránh tổn thương đường ruột. Đây chính là mầm mống tạo ra Long Diên Hương.

Khi cá bài tiết, hoặc khi chúng chết và chìm xuống đáy biển, khối chất sáp ấy sẽ trôi nổi trên đại dương hàng năm trời. Ánh mặt trời, nước biển, muối và oxy sẽ oxy hóa nó, biến nó từ một chất thô, hơi tanh, trở thành một loại vật liệu có hương thơm ấm, ngọt, sâu và rất bền, đặc biệt được giới chế tác nước hoa đánh giá cao.

Quá trình này kéo dài hàng chục, thậm chí hàng trăm năm, khiến mỗi khối Long Diên Hương giống như một cuốn nhật ký bị sóng biển chôn vùi rồi trả về cho nhân loại.

Đặc điểm và giá trị – vì sao Long Diên Hương đắt như vàng?

Khoa học hiện đại đã xác nhận đặc điểm của Long Diên Hương: mềm, dạng sáp, màu từ xám bạc, vàng nhạt đến nâu đậm. Khi đốt có mùi dễ chịu, và đặc biệt là khả năng định hương — giúp mùi nước hoa bền hàng chục giờ.

Chính tính chất này khiến nó trở thành điểm tựa của các dòng nước hoa xa xỉ, từng được các nhà chế tác Pháp ví như “trụ cột của hương thơm”.

Độ hiếm của nó là yếu tố quan trọng khác. Không phải cá nhà táng nào cũng tạo ra Long Diên Hương. Ước tính chỉ khoảng 1–5% cá voi loại này có thể sản sinh ra nó. Bởi vậy, giá Long Diên Hương thật có thể lên tới vài chục nghìn USD/kg, thậm chí các mẫu cực phẩm từng được ghi nhận có giá hơn 150.000 USD.

Không ngạc nhiên khi các triều đại phong kiến từ Trung Hoa, Đại Việt đến các vương triều Ả Rập đều xem nó như quốc phẩm, dùng trong cung đình, tế lễ, và làm dược liệu quý.

Dấu ấn trong văn hiến cổ: từ Bản Thảo Cương Mục đến Đại Nam thực lục

Long Diên Hương xuất hiện trong rất nhiều văn bản cổ, cho thấy sự quan tâm sâu sắc của các nền văn minh Á – Âu.

Trong Bản Thảo Cương Mục, Lý Thời Trân mô tả Long Diên Hương như một trân phẩm nổi trên biển, đôi khi lẫn vào cát, có tác dụng an thần, mở khiếu, trấn kinh. Còn Hải Quốc Đồ Chí ghi rõ nó thường được vớt từ vùng Nam Dương, theo các thương nhân Ả Rập và Đông Nam Á vào Hoa Nam.

Trong Tống Sử – Ngoại Quốc Truyện, có ghi người Đại Việt và Chiêm Thành từng đem thứ hương này vào buôn bán với Trung Hoa. Điều này cho thấy nó từng là mặt hàng chiến lược trên tuyến thương mại biển.

Tại Việt Nam, Đại Nam Thực Lục và Khâm định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ khẳng định các vùng biển Phú Yên, Bình Thuận, Khánh Hòa, Côn Lôn, Quảng Ngãi từng thu được Long Diên Hương. Triều Nguyễn ghi nhận nó vào loại vật phẩm quốc khố, dùng trong nghi lễ và ngoại giao.

Thương nhân Bồ Đào Nha, Hà Lan, Anh thế kỷ XVII – XVIII cũng cho biết người Việt từng bán Long Diên Hương với giá rất cao tại Hội An. Từ đó, nó trở thành một phần của tam bảo hương liệu: trầm – kỳ – diên.

Hình ảnh Long Diên Hương trong văn học và huyền bí học

Không chỉ có mặt trong sử sách, Long Diên Hương còn được thổi lên thành biểu tượng bí ẩn trong văn học, tiêu biểu nhất là bộ Ma Thổi Đèn của Thiên Hạ Bá Xướng. Tác phẩm mô tả Long Diên Hương như một chất khoáng huyền bí, được kết tinh trong ruột cá voi bị chôn vùi ở đáy biển sâu hàng trăm năm, mang theo “mùi của biển chết”.

Trong một đoạn miêu tả kinh điển, nhóm Hồ Bát Nhất khi vào mộ cổ đã gặp những tinh thể vàng nhạt, chỉ cần chạm vào đã tỏa ra mùi ấm và ngọt đầy u mê. Cách mô tả ấy không sai lệch hoàn toàn so với khoa học: Long Diên Hương có thể kết tinh thành dạng cứng, có mùi thơm sâu và ấm, đặc biệt khi tiếp xúc với nhiệt độ cơ thể.

Tuy nhiên, phần “khoáng vật hóa” hay “biển chết” dĩ nhiên là cách tác giả phóng đại để tạo không khí ly kỳ, tăng cảm giác huyền bí cho cuộc phiêu lưu trong những ngôi mộ cổ. Dẫu vậy, chính sự pha trộn giữa khoa học và huyền nghi này khiến Long Diên Hương trở thành đề tài hoàn hảo của văn học phiêu lưu—vừa có thật, vừa như không thuộc về thế giới này.

Bí ẩn và sự thật: Long Diên Hương có thật sự là vật phẩm hoàng gia thần bí?

Sự bí ẩn quanh Long Diên Hương bắt nguồn từ ba yếu tố:

Thứ nhất, người xưa không biết nó từ đâu ra. Khi nhìn thấy những cục sáp thơm trôi dạt vào bờ, họ chỉ có thể gán cho biển cả hoặc thần linh. Chính vì vậy, trong nhiều nền văn hóa, nó được xem là quà tặng của đại dương.

Thứ hai, nó quá hiếm. Một cục lớn có thể mất hàng thập kỷ để hình thành, lại nổi trôi không định hướng trên biển, phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên. Điều này khiến sự xuất hiện của nó giống như một phép màu.

Thứ ba, mùi thơm của nó có sự biến đổi kỳ lạ: ban đầu hơi tanh, nhưng càng để lâu càng ngọt, ấm và sâu. Đặc tính “mùi tiến hóa” này khiến nó trở thành thứ hương liệu vượt khỏi giới hạn thông thường.

Những yếu tố trên đã nâng Long Diên Hương lên tầm huyền thoại, khiến nó không chỉ là vật liệu mà còn mang dấu ấn văn hóa, tôn giáo, thậm chí tâm linh.

Sự thật hiện đại và các hiểu lầm phổ biến

Ngày nay, luật bảo vệ cá voi trên thế giới rất nghiêm ngặt, nên Long Diên Hương không bao giờ được lấy bằng cách săn bắt cá nhà táng. Hầu hết lượng Long Diên Hương được ghi nhận đều là tự nhiên trôi dạt, do người dân tình cờ nhặt được.

Cũng vì độ hiếm đó, thị trường hiện nay tràn ngập các loại long diên nhân tạo — các chất thay thế được tổng hợp hóa học để mô phỏng hương tự nhiên. Những chất này được dùng rộng rãi trong ngành nước hoa hiện đại.

Khoa học cũng bác bỏ nhiều quan niệm sai lầm, rằng Long Diên Hương là “dạ dày hóa thạch”, “vật liệu khoáng”, hay “sản phẩm của xác cá voi mục rữa”. Thực chất, đó chỉ là một dạng chất thải đặc biệt, được thiên nhiên biến hóa thành bảo vật.

×