Nguyên Bộ trưởng Nguyễn Xuân Cường: Phát triển nông nghiệp sinh thái – khẳng định “trụ đỡ” của nền kinh tế Việt Nam

Nhân kỷ niệm 80 năm ngày truyền thống ngành Nông nghiệp và Môi trường (14/11/1945-14/11/2025), phóng viên Dân Việt đã có cuộc trao đổi với Nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Nguyễn Xuân Cường để làm rõ hơn về những dấu ấn, thành tựu nổi bật của ngành Nông nghiệp và Môi trường cũng như tiềm năng, lợi thế và định hướng phát triển nông nghiệp sinh thái, nông dân văn minh, nông thôn hiện đại.

Việt Nam đã vươn lên trở thành một trong những cường quốc về lương thực của thế giới

Nhân dịp 80 năm hình thành và phát triển ngành Nông nghiệp và Môi trường, ông đánh giá thế nào về những thành tựu, dấn ấn nổi bật của ngành nông nghiệp Việt Nam?

- Trong 80 năm qua và đặc biệt 39 năm thực hiện công cuộc Đổi mới (từ 1986 đến nay), lĩnh vực nông nghiệp, nông dân và nông thôn nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn, toàn diện và có dấu ấn lịch sử. Điều này không chỉ chúng ta nhận biết được ở trong nước mà bạn bè quốc tế cũng ghi nhận, đánh giá cao.

Về nông nghiệp, trước đây, nông nghiệp Việt Nam là nền kinh tế thuần nông, chủ yếu dựa vào sản xuất cây lương thực, song thường xuyên phải đối mặt với tình trạng thiếu đói, chưa đảm bảo an ninh lương thực quốc gia.

Tuy nhiên, sau gần 40 năm thực hiện công cuộc Đổi mới (từ năm 1986 đến nay), chúng ta đã từng bước xây dựng được một nền nông nghiệp phát triển theo hướng hiện đại, có năng lực sản xuất lớn và sức cạnh tranh cao. Việt Nam đã vươn lên trở thành một trong những cường quốc về lương thực của thế giới, không chỉ đáp ứng đầy đủ nhu cầu tiêu dùng trong nước, mà còn xuất khẩu nông sản đạt giá trị hơn 62,5 tỷ USD trong năm 2024 – một con số thể hiện rõ tầm vóc và vị thế mới của nông nghiệp Việt Nam trên trường quốc tế.

Về nông dân, từ một nền kinh tế mà sản xuất nông nghiệp giữ vai trò chủ đạo, với hơn 80% lao động làm việc trong khu vực nông nghiệp, đến nay chúng ta đã từng bước xây dựng được một nền kinh tế phát triển theo hướng hiện đại, trong đó tỷ trọng nông nghiệp chỉ còn chiếm khoảng 12% GDP. Đáng chú ý, cơ cấu lao động cũng có sự chuyển dịch mạnh mẽ: từ 80% lao động trong nông nghiệp nay giảm xuống còn khoảng 20%.

Điều đó cho thấy một bước đột phá lớn trong tái cơ cấu lao động xã hội; nông nghiệp, nông thôn đã và đang trở thành nguồn cung cấp nhân lực quan trọng cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Mặc dù tỷ trọng lao động trong nông nghiệp giảm, nhưng khu vực này vẫn tiếp tục phát triển mạnh mẽ, năng suất ngày càng cao và đặc biệt đời sống vật chất, tinh thần của người dân nông thôn được cải thiện rõ rệt.

Về nông thôn, trải qua nhiều giai đoạn phát triển, đặc biệt là từ năm 2010 – thời điểm triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới đến nay, bộ mặt nông thôn Việt Nam đã có bước chuyển mình mạnh mẽ, “thay da đổi thịt” rõ rệt, tạo nên một bước ngoặt lịch sử.

Hệ thống hạ tầng kinh tế - xã hội ở nông thôn được đầu tư đồng bộ, từ điện, đường, trường, trạm, nước sạch đến các công trình văn hóa, thiết chế cộng đồng và hạ tầng phục vụ sản xuất. Có thể khẳng định, diện mạo nông thôn Việt Nam ngày nay đang đổi thay nhanh chóng theo hướng hiện đại, song vẫn giữ được những giá trị truyền thống và bản sắc văn hóa đặc trưng của từng vùng quê.

Nông nghiệp Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng hiện đại, đa ngành

Thực hiện chủ trương của Đảng, Bộ Nông nghiệp và PTNT và Bộ Tài nguyên và Môi trường hợp nhất thành bộ Nông nghiệp và Môi trường. Theo ông, việc hợp nhất này đã mang lại những cơ hội lớn nào để hài hoà sự phát triển sản xuất và bảo vệ hệ sinh thái hiện nay?

- Trải qua 80 năm hình thành và phát triển, kể từ khi Bộ Canh nông được thành lập ngày 14/11/1945, ngành Nông nghiệp và Môi trường đã nhiều lần đổi tên, hợp nhất để phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ trong từng giai đoạn lịch sử. Trước yêu cầu phát triển mới của đất nước, việc hợp nhất Bộ Nông nghiệp và PTNT với Bộ Tài nguyên và Môi trường thành Bộ Nông nghiệp và Môi trường là một bước đi khách quan, cần thiết và phù hợp với xu thế phát triển hiện nay.

Từ một quốc gia nông nghiệp lạc hậu, thiếu lương thực, đến nay Việt Nam không chỉ tự chủ nguồn cung mà còn vươn lên trở thành một trong những cường quốc xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới. Với vị thế đó, nông nghiệp Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng hiện đại, đa ngành, phát triển theo chuỗi giá trị, thay vì chỉ là một ngành sản xuất đơn thuần.

Trong giai đoạn tới, nông nghiệp Việt Nam phải được phát triển theo chuẩn mực toàn cầu – từ sản phẩm, quy trình, công nghệ, tiêu chuẩn đến quy chuẩn – nhằm đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế, chứ không chỉ phục vụ hơn 100 triệu dân trong nước.

Thế giới hiện đang bước vào kỷ nguyên kinh tế 4.0, sau khi đã trải qua thời kỳ khai thác và lạm dụng tài nguyên thiên nhiên, dẫn đến nguy cơ cạn kiệt nguồn lực và biến đổi khí hậu nghiêm trọng. Trong bối cảnh đó, Việt Nam phải phát triển một nền nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp xanh, coi trọng bảo tồn tài nguyên, tiết kiệm năng lượng và gắn kết chặt chẽ giữa phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường.

Các yếu tố như đất đai, tài nguyên nước, môi trường, khí hậu, thủy văn… vốn là những thành tố cốt lõi của sản xuất nông nghiệp, nay được đặt trong một không gian quản lý thống nhất khi hai bộ hợp nhất. Sự thống nhất này giúp xây dựng và phát triển một nền nông nghiệp sinh thái – hữu cơ, vừa đảm bảo hiệu quả kinh tế, vừa nâng cao giá trị và sức cạnh tranh của nông sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Chúng tôi nhận thức rõ rằng, việc hợp nhất hai bộ không chỉ mang tính tổ chức, mà còn là một bước đi chiến lược nhằm hướng tới nền nông nghiệp sinh thái, thích ứng biến đổi khí hậu, hội nhập quốc tế, phát triển kinh tế xanh và bền vững. Từ đây, ngành Nông nghiệp và Môi trường sẽ có điều kiện thuận lợi để tái cấu trúc nền nông nghiệp theo hướng giảm phát thải, bảo vệ môi trường, nâng cao giá trị nhân văn trong chuỗi sản xuất.

Trên cơ sở đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ xây dựng và hoàn thiện chiến lược phát triển mới, tạo dựng chuỗi giá trị nông nghiệp sinh thái dài hạn, gắn kết với văn hóa và đặc thù của Việt Nam, góp phần đưa nông nghiệp nước ta phát triển toàn diện, hiện đại và bền vững trong tương lai.

Trước những cơ hội lớn đang mở ra khi hợp nhất, ngành Nông nghiệp và Môi trường cần tiếp tục phát huy những lợi thế, thế mạnh của mình như thế nào trong thời gian tới?

- Có thể khẳng định, trong thời gian tới, nông nghiệp Việt Nam vẫn còn nhiều dư địa để phát triển. Đây là một ngành kinh tế có lợi thế đặc thù, đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển chung của đất nước và tiến trình hội nhập quốc tế.

Mặc dù Việt Nam không có diện tích đất đai rộng lớn, song vẫn có đủ điều kiện để tổ chức một nền kinh tế nông nghiệp quy mô lớn, hướng tới mục tiêu trở thành cường quốc nông nghiệp. Với diện tích tự nhiên hơn 330.000 km², nước ta được thiên nhiên ưu đãi hai vùng đồng bằng trù phú: đồng bằng sông Cửu Long rộng hơn 4 triệu ha và đồng bằng sông Hồng hơn 1 triệu ha. Hai khu vực này từ lâu đã là “vựa lúa” của cả nước và hiện vẫn giữ vai trò trọng điểm trong phát triển nông nghiệp.

Bên cạnh đó, Tây Nguyên với diện tích hơn 5 triệu ha là vùng đất giàu tiềm năng để phát triển các loại cây đặc sản, đặc biệt là cây công nghiệp. Việt Nam còn có lợi thế địa lý hiếm có khi nằm trải dài qua 15 vĩ độ, với ¾ diện tích là đồi núi và cao nguyên – nơi có nhiều đỉnh cao trên 1.000m, tạo ra hệ thống tiểu khí hậu đa dạng và phong phú về sinh học. Nhờ đó, nước ta có thể phát triển các loại cây trồng, vật nuôi thuộc cả ba đới khí hậu: ôn đới, á nhiệt đới và nhiệt đới – một tiềm năng quý giá mà ít quốc gia có được.

Chính những điều kiện thuận lợi về vị trí địa lý, khí hậu và đất đai đã tạo nên nền tảng vững chắc cho một nền nông nghiệp đa dạng, phong phú và đặc sắc của Việt Nam.

Sau gần 40 năm đổi mới (từ 1986 đến nay), nông nghiệp Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, trở thành nền nông nghiệp hàng hóa quy mô lớn, không chỉ đảm bảo đủ nguồn cung cho hơn 100 triệu dân mà còn xuất khẩu sang gần 200 quốc gia và vùng lãnh thổ. Nông sản Việt Nam đã chinh phục được nhiều thị trường lớn và khắt khe như Trung Quốc, Hoa Kỳ, Liên minh châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc và châu Phi, khẳng định uy tín và vị thế của Việt Nam trên bản đồ nông nghiệp thế giới.

Hiện nay, chúng ta đang tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển nông nghiệp. Đảng và Nhà nước luôn coi “nông nghiệp, nông dân, nông thôn” là ba trụ cột ưu tiên hàng đầu, được thể chế hóa bằng hệ thống luật pháp, chính sách và chương trình hành động ngày càng đồng bộ, tạo nền tảng vững chắc cho phát triển nông nghiệp bền vững.

Trong quá trình đó, Việt Nam đã hình thành hệ thống chủ thể sản xuất đa dạng, gồm doanh nghiệp, HTX và hộ nông dân. Nông nghiệp là lĩnh vực có tỷ lệ doanh nghiệp trong nước tham gia sản xuất, kinh doanh cao nhất. Cùng với đó, hàng triệu hộ nông dân và HTX – dù quy mô còn nhỏ – vẫn là lực lượng năng động, sáng tạo, đóng góp quan trọng vào phát triển nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới. Thành tựu trong xây dựng nông thôn mới đã góp phần nâng cao rõ rệt đời sống vật chất, tinh thần cho người dân nông thôn, tạo động lực thúc đẩy nông nghiệp phát triển mạnh mẽ hơn.

Ở tầm vĩ mô, thị trường thế giới với 8 tỷ dân đang mở ra cơ hội lớn cho Việt Nam. Ước tính khoảng 15% thu nhập toàn cầu được chi cho nhu cầu ăn uống – đây là thị trường rộng mở để Việt Nam phát triển nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp đặc hữu trong tiến trình công nghiệp hóa và hội nhập quốc tế.

Tuy nhiên, bên cạnh những lợi thế và cơ hội lớn, ngành Nông nghiệp và Môi trường cũng đang đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức.

Thứ nhất, quy mô sản xuất nông nghiệp còn nhỏ lẻ. Hiện cả nước có hàng chục triệu hộ nông dân canh tác trên diện tích khoảng 10 triệu ha đất nông nghiệp, 14,5 triệu ha rừng và không gian biển rộng lớn. Quy mô nhỏ khiến việc cơ giới hóa, ứng dụng khoa học – công nghệ và tổ chức sản xuất lớn gặp khó khăn, làm giá thành sản phẩm cao và lợi nhuận thấp.

Thứ hai, lực lượng doanh nghiệp trong nông nghiệp còn yếu và ít. Hiện chỉ có hơn 5.000 doanh nghiệp hoạt động trực tiếp và khoảng 30.000 doanh nghiệp gián tiếp trong lĩnh vực nông nghiệp – con số khiêm tốn so với gần 1 triệu doanh nghiệp của cả nước. Nếu không mở rộng quy mô và nâng cao năng lực, khu vực này sẽ khó giữ vai trò “xương sống” trong chuỗi liên kết giữa nông dân, HTX và thị trường.

Thứ ba, biến đổi khí hậu đang trở thành thách thức lớn nhất. Việt Nam là một trong năm quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu toàn cầu. Thực tế, các hiện tượng thời tiết cực đoan đang diễn ra với tần suất và mức độ ngày càng nghiêm trọng – mưa lũ, bão chồng bão, lũ chồng lũ. Điển hình như trận mưa kỷ lục lên tới 4.000 mm tại khu vực Bạch Mã (Thừa Thiên – Huế) cho thấy rủi ro ngày càng lớn đối với nông nghiệp và nông thôn.

Thứ tư, cạnh tranh trong bối cảnh hội nhập ngày càng quyết liệt, nhất là gần đây những quy luật thị trường truyền thống bị phủ định bằng những quan điểm chủ quan khác. Trong khi đó, các ngành công nghiệp phụ trợ và hạ tầng logistics cho nông nghiệp chưa phát triển tương xứng, khiến chi phí cao, hiệu quả thấp. Điều này khiến việc duy trì thị trường cũ đã khó, mở rộng thị trường mới lại càng thách thức hơn.

Từ thực tế đó, có thể thấy rõ cả lợi thế và hạn chế của nông nghiệp Việt Nam hiện nay. Trong giai đoạn tới, cần tiếp tục hoàn thiện thể chế, cơ chế, chính sách, xây dựng chiến lược phát triển phù hợp, nhằm thúc đẩy đổi mới tổ chức sản xuất, mở rộng quy mô, tăng cường liên kết, ứng dụng khoa học – công nghệ, qua đó tạo động lực mạnh mẽ để đưa nền nông nghiệp Việt Nam phát triển hiện đại, xanh và bền vững.

Hướng tới nền nông nghiệp sinh thái tuần hoàn, hữu cơ theo chuỗi giá trị

Đảng xác định xây dựng nền nông nghiệp sinh thái, nông dân văn minh và nông thôn hiện đại. Vậy, theo ông, chúng ta cần có những giải pháp đột phá như thế nào để hiện thực hoá các mục tiêu lớn trên?

- Điều đáng mừng là trong thời gian gần đây, chúng ta đã có được hệ thống cơ chế, chính sách vĩ mô đồng bộ, định hướng rõ ràng cho sự phát triển của nền kinh tế nói chung và khu vực nông nghiệp nói riêng.

Trước hết, Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đặt mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam sẽ có khoảng 2 triệu doanh nghiệp (hiện mới đạt khoảng 1 triệu). Việc thực hiện nghị quyết này sẽ tạo điều kiện thúc đẩy khu vực doanh nghiệp phát triển mạnh mẽ hơn – đây là lực lượng rường cột của nền kinh tế, đồng thời cũng là nhân tố quan trọng trong phát triển nông nghiệp hiện đại.

Cùng với đó, Nhà nước tiếp tục hoàn thiện thể chế, phát triển kinh tế tập thể, trong đó  HTX giữ vai trò nòng cốt, giúp liên kết các hộ sản xuất nhỏ lẻ và thích ứng linh hoạt với điều kiện kinh tế mới.

Thứ hai, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Trong bối cảnh tài nguyên thiên nhiên có hạn, khoa học – công nghệ chính là con đường tất yếu để nâng cao năng suất, chất lượng và sức cạnh tranh của nông nghiệp Việt Nam.

Song song với việc hình thành ngày càng nhiều doanh nghiệp, HTX, nông dân khởi nghiệp, chúng ta cần đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ và chuyển đổi số, tạo dựng hệ sinh thái sản xuất nông nghiệp thông minh, tối ưu hóa toàn bộ quy trình sản xuất – chế biến – tiêu thụ. Nông nghiệp hiện đại không còn là từng khâu riêng lẻ, mà phải được phát triển theo chuỗi giá trị khép kín và bền vững.

Một cách hình tượng, nông nghiệp Việt Nam có thể được diễn giải bằng công thức “1 + 2 + 3 = 6”. Nghĩa là, nếu chỉ dừng lại ở sản xuất nguyên liệu thô, giá trị sản phẩm chỉ đạt “1”. Khi đầu tư vào chế biến, giá trị tăng thêm “2”; và nếu hoàn thiện toàn bộ hệ sinh thái – từ logistics, thương mại đến phân phối tới tay người tiêu dùng – sẽ cộng thêm “3” giá trị nữa.

Mục tiêu của chúng ta là xây dựng hệ sinh thái nông nghiệp tuần hoàn, hữu cơ khép kín và bền vững để nông nghiệp Việt Nam vươn từ giá trị “1” lên “6”. Muốn đạt được điều đó, cần triển khai đồng bộ các giải pháp về cơ chế, khoa học – công nghệ, chuyển đổi số và liên kết chuỗi giá trị, nhằm nâng cao hiệu quả, sức cạnh tranh và tính bền vững của nền nông nghiệp quốc gia.

Nhìn lại 80 năm cũng như hành trình cống hiến của mình cho ngành ông có suy nghĩ gì về tương lai của ngành Nông nghiệp và Môi trường – một ngành được kỳ vọng sẽ trở thành “trụ đỡ xanh” cho nền kinh tế Việt Nam trong thời kỳ chuyển đổi số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn?

- Trong thời gian qua, dân số thế giới tăng trưởng rất nhanh. Nếu như năm 1800, toàn cầu mới có khoảng 1 tỷ người thì đến nay con số này đã vượt 8 tỷ và dự báo sẽ đạt 11 tỷ người trong tương lai. Cùng với đó, tốc độ đô thị hóa trung bình toàn cầu hiện đạt khoảng 50–60%. Nhiều quốc gia phát triển như các nước châu Âu hay Nhật Bản đã gần như đô thị hóa hoàn toàn; Trung Quốc đạt khoảng 60%, còn Việt Nam khoảng 40%.

Tuy nhiên, bài học từ các quốc gia đi trước cho thấy, đô thị hóa quá nhanh không đồng nghĩa với phát triển bền vững. Ở nhiều nước châu Âu, Nhật Bản hay Hàn Quốc, quá trình này đã dẫn đến hàng loạt bất cập: hạ tầng và không gian phát triển thiếu hợp lý, khu vực nông thôn – nơi từng là cái nôi của văn hóa và nông nghiệp – bị bỏ hoang, trong khi người dân tập trung dồn về đô thị, đối mặt với áp lực về nhà ở, môi trường và chất lượng sống.

Việt Nam đi sau nên có cơ hội nhìn nhận và khắc phục những bất cập đó. Chính vì vậy, càng phải khẳng định rằng nông nghiệp, nông dân và nông thôn vẫn là trụ cột của phát triển bền vững và văn hóa dân tộc. Đây là một lợi thế lớn của đất nước ta. Việt Nam có địa hình “tam sơn tứ hải nhất phần điền” – phân bổ hài hòa giữa miền núi, đồng bằng và biển đảo; là nơi sinh sống của 54 dân tộc anh em trên một không gian đa dạng, giàu bản sắc. Chính sự phân bố dân cư tự nhiên này tạo nên nền tảng vững chắc cho phát triển bền vững và hài hòa giữa kinh tế – xã hội – môi trường.

Cùng với đó, Việt Nam sở hữu sự đa dạng sinh học và thổ nhưỡng phong phú, đủ điều kiện để xây dựng một nền nông nghiệp đặc hữu, đa dạng và có giá trị cao. Trong bối cảnh dân số thế giới dự kiến đạt 11 tỷ người, nhu cầu lương thực, thực phẩm sẽ chiếm tới 15% tổng tiêu dùng thì bữa ăn không chỉ đầy đủ dinh dưỡng mà còn đậm đà bản sắc văn hóa và khoái khẩu – hoàn toàn có thể trở thành lợi thế cạnh tranh.

Việt Nam có diện tích hơn 330.000 km², trong đó khoảng 14,5 triệu ha rừng – chiếm 45% diện tích tự nhiên. Đây chính là “lá phổi xanh”, là tấm lá chắn quan trọng trước thiên tai và biến đổi khí hậu, góp phần định hình nền kinh tế xanh – xu thế tất yếu của tương lai.

Bên cạnh đó, trong một năm, chỉ tính riêng phụ phẩm từ trồng trọt và chăn nuôi, Việt Nam có thể tạo ra 150–200 triệu tấn phế phụ phẩm. Nếu áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, biến đầu ra của chu kỳ sản xuất này thành đầu vào của chu kỳ tiếp theo, thì giá trị chuỗi sản xuất nông nghiệp sẽ được kéo dài và gia tăng mạnh mẽ.

Với cảnh quan tươi đẹp, văn hóa đặc sắc của 54 dân tộc, Việt Nam còn có tiềm năng lớn để phát triển du lịch nông nghiệp – sinh thái – văn hóa. Hiện nay, chúng ta đón khoảng 20 triệu lượt khách quốc tế, thì con số này hoàn toàn có thể tăng lên 50–100 triệu lượt trong tương lai, khi du khách đến để trải nghiệm thiên nhiên, văn hóa và đời sống làng quê Việt Nam.

Từ những yếu tố đó có thể khẳng định: Việt Nam có đầy đủ điều kiện, tiềm năng và lợi thế để phát triển nông nghiệp không chỉ như một ngành “an sinh”, mà là trụ đỡ quan trọng, động lực phát triển kinh tế bền vững. Thực tiễn thế giới đã chứng minh, nông nghiệp hoàn toàn có thể mang lại sự giàu có. Ở Nhật Bản, vùng trồng rau xà lách đặc sản là khu vực có thu nhập bình quân cao nhất, thậm chí vượt cả các khu công nghiệp. Hà Lan – quốc gia nhỏ bé – vẫn trở thành cường quốc xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới.

Với tiềm năng lớn, cùng sự kết hợp của khoa học – công nghệ, chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo và nông nghiệp sinh thái, Việt Nam có thể tạo ra bước đột phá mới. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và với định hướng phát triển “nông nghiệp sinh thái – nông thôn hiện đại – nông dân văn minh”, chúng ta hoàn toàn có cơ sở để tin tưởng vào một giai đoạn phát triển mới, bền vững và thịnh vượng của nền nông nghiệp Việt Nam.

Trân trọng cảm ơn ông về cuộc trao đổi thú vị này!

×