Phản biện mạng xã hội: Cần tuân thủ pháp luật, giữ gìn chuẩn mực văn hóa

Trong kỷ nguyên số, mạng xã hội không chỉ là nơi kết nối cộng đồng, mà còn trở thành diễn đàn mở để bày tỏ quan điểm, trao đổi thông tin và phản biện xã hội. Tuy nhiên, cùng với đó là những vấn đề đáng suy ngẫm về cách ứng xử, thái độ phản biện và trách nhiệm của người dùng trong môi trường trực tuyến.

Phóng viên đã có buổi trò chuyện với PGS, TS Nguyễn Ngọc Oanh – Trưởng khoa Quan hệ quốc tế (Học viện Báo chí và Tuyên truyền), để làm rõ về cách ứng xử văn minh trên mạng xã hội.

Hiện nay, văn hóa ứng xử trên mạng xã hội, đặc biệt là trong thế hệ trẻ, đang là vấn đề nhức nhối của xã hội. Thưa ông, liệu không gian mạng có còn là môi trường an toàn, lành mạnh để giới trẻ phát triển và kết nối?

PGS, TS Nguyễn Ngọc Oanh: Thực chất, mạng xã hội là một xã hội rộng lớn, nơi tồn tại rất nhiều cá nhân khác nhau với những quan điểm, trình độ, nhận thức đa dạng. Vì vậy, những phát ngôn trên mạng phụ thuộc rất nhiều vào trình độ và nhận thức của người dùng.

Mạng xã hội có hai mặt. Mặt lợi là khả năng kết nối, lan truyền thông tin nhanh chóng, mở ra cơ hội học hỏi và chia sẻ chưa từng có. Ngay từ thuở sơ khai – như bộ phim The Social Network tái hiện lại – Facebook được xây dựng với mục tiêu ban đầu rất trong sáng, đó là kết nối sinh viên của Đại học Harvard, rồi dần mở rộng ra kết nối cộng đồng trên toàn thế giới.

Nhưng mặt trái là khi thuật toán điều hướng hành vi người dùng, dữ liệu cá nhân bị khai thác, thậm chí trở thành công cụ thao túng cộng đồng, như vụ bê bối thao túng cử tri trong chiến dịch tranh cử vào Nhà Trắng, được phản ánh trong bộ phim The Great Hack (2019).

Vì bất kỳ công cụ nào cũng có hai mặt, điều quan trọng nằm ở cách tiếp cận.

Nếu người dùng có nhận thức đúng đắn, biết chọn lọc thông tin và chịu trách nhiệm với hành vi của mình, thì mạng xã hội vẫn có thể là một môi trường tích cực, an toàn để giới trẻ phát triển và kết nối.

Vậy theo ông, thế nào là "phản biện văn minh" trên mạng xã hội? Phản biện mang tính xây dựng được tạo nên bởi những yếu tố cốt lõi nào?

PGS, TS Nguyễn Ngọc Oanh: Phản biện văn minh trên mạng xã hội cần dựa trên hai nền tảng cốt lõi: Thứ nhất là tuân thủ pháp luật, và thứ hai là phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội. Mạng xã hội là một xã hội thực, nơi người dùng phải chịu trách nhiệm về phát ngôn của mình – điều đó phụ thuộc vào trình độ, nhận thức và văn hoá của mỗi người.

Việc người dùng bị tác động bởi thuật toán là có thật, nhưng không thể viện cớ đó để biện minh, bởi khi tham gia nền tảng xã hội, họ đã đồng ý với các điều khoản. Thế nên, để phản biện một cách văn minh, mỗi cá nhân cần học cách lắng nghe, tôn trọng sự khác biệt và điều chỉnh hành vi để phù hợp với cộng đồng mà mình đang tham gia.

Thưa PGS, giữa các luồng quan điểm trái chiều trên mạng xã hội, đâu là cách để nhận diện những chuẩn mực văn hóa chung một cách rõ ràng và có cơ sở?

PGS, TS Nguyễn Ngọc Oanh: Điều này cần được xem xét trong bối cảnh các chuẩn mực đạo đức xã hội và đặc thù văn hóa riêng biệt của từng quốc gia. Tương tự, trên mạng xã hội, việc xác định đâu là “chuẩn mực văn hóa chung” không thể tách rời khỏi bối cảnh xã hội cụ thể. Mỗi cộng đồng, mỗi quốc gia đều có những giới hạn đạo đức và hệ giá trị riêng.

Ví dụ, một phát ngôn khen thịt chó hay thịt mèo ngon với nhiều người có thể là điều bình thường, nhưng trong mắt người khác lại bị xem là hành vi phản cảm, thậm chí phi nhân tính.

Từ những ý kiến và phản ứng trái chiều như vậy – dù có phần tiêu cực – người dùng vẫn có thể nhìn lại, điều chỉnh bản thân để ngày càng phù hợp hơn với cộng đồng mà họ đang tương tác.

Các chuẩn mực văn hóa trên mạng không cố định, mà được hình thành và điều chỉnh liên tục qua quá trình tương tác, phản biện và học hỏi lẫn nhau. Chính sự thay đổi từng ngày ấy khiến không gian số trở thành một môi trường sống động, nơi các giá trị không ngừng được định nghĩa và tái khẳng định.

Giao tiếp lệch chuẩn trên mạng đang xói mòn nguyên tắc văn hóa

Theo báo cáo Digital Civility Index (DCI) của Microsoft (2020), Việt Nam nằm trong nhóm 5 quốc gia có chỉ số văn minh mạng thấp nhất do mức độ phổ biến của thông tin sai lệch, ngôn từ thù ghét và hành vi tiêu cực trên mạng. Vậy theo ông, nguyên nhân của thực trạng này có thể do đâu?

PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh: Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là do giáo dục về đạo đức và văn hóa ứng xử trong môi trường số chưa được chú trọng đầy đủ, cả ở gia đình và nhà trường.

Trẻ em và thanh thiếu niên không được trang bị kiến thức để tự điều chỉnh hành vi trong môi trường trực tuyến, nên dễ bị ảnh hưởng bởi các xu hướng tiêu cực. Ngoài ra, việc thiếu các quy chuẩn chung trong cộng đồng mạng cùng với tâm lý “thế giới ảo không cần trách nhiệm thật” càng làm trầm trọng hóa hành vi thiếu văn minh.

Liệu có những hệ quả tiêu cực nào sẽ ảnh hưởng tới nhận thức và hành vi của giới trẻ nói chung liên quan đến yếu tố văn hóa ứng xử truyền thống của người Việt?

PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh: Việc giới trẻ liên tục tiếp xúc thường xuyên với ngôn ngữ mạng thiếu chuẩn mực như viết tắt không kiểm soát, chèn tiếng Anh một cách phô trương, sử dụng từ ngữ tục tĩu đang làm xói mòn sự trong sáng của tiếng Việt.

Điều này không chỉ gây ảnh hưởng đến kỹ năng ngôn ngữ, mà còn làm suy giảm nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống của người Việt. Khi hành vi thiếu chuẩn mực trở thành phổ biến trên mạng, giới trẻ dễ đánh mất giới hạn đạo đức trong giao tiếp đời thực, hình thành thói quen giao tiếp thiếu đồng cảm, thiếu kiểm soát cảm xúc, tạo ra một môi trường xã hội thiếu gắn kết.

Ngoài ra, sự lệch chuẩn trong giao tiếp mạng cũng đang làm phai nhạt các nguyên tắc văn hóa vốn có như tôn trọng người lớn, cư xử đúng mực, hòa nhã trong các cuộc trò chuyện – vốn là nét đẹp trong văn hóa giao tiếp của người Việt.

Bởi lẽ, môi trường mạng thiếu kiểm soát, nên dễ dẫn đến việc lan truyền nội dung độc hại như lừa đảo, bạo lực ngôn từ, gây tổn thương tâm lý cho người dùng trẻ tuổi.

Vậy thưa PGS, đâu là những giải pháp phù hợp dành cho từng cá nhân và cộng đồng khi tham gia thảo luận trên không gian mạng nhằm xây dựng một môi trường mạng an toàn và văn minh hơn?

PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh: Cốt lõi của ứng xử văn minh trên mạng xã hội là sự tôn trọng. Tôn trọng người khác, tôn trọng cộng đồng mình tham gia và tôn trọng bản sắc văn hóa dân tộc. Về giải pháp cá nhân, người dùng cần nâng cao ý thức trách nhiệm với lời nói và hành động của mình trên mạng, tránh chia sẻ thông tin sai lệch, không dùng ngôn ngữ xúc phạm và tự học hỏi để cải thiện văn hóa giao tiếp số.

Ở cấp độ cộng đồng, các nhóm trên mạng nên tự xây dựng quy chuẩn và quy định ứng xử rõ ràng như cách các diễn đàn lớn hiện nay đang làm. Ví dụ nhóm “Otofun” hay “Diễn đàn Nhà báo trẻ” yêu cầu cấm chửi bậy, cấm đăng bài không rõ nguồn gốc, vi phạm sẽ bị xóa vĩnh viễn. Đồng thời, nhà trường nên tích hợp môn học hoặc giờ học giáo dục về ứng xử văn hóa trên không gian số, giúp học sinh có nhận thức từ sớm. Bên cạnh đó, gia đình cũng cần đóng vai trò định hướng, không phó mặc hoàn toàn cho nhà trường hay xã hội.

Ở cấp quốc gia, nên tiếp tục phổ biến rộng rãi Bộ Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội do Bộ Thông tin & Truyền thông (trước đây) ban hành, kết hợp với các khuyến nghị từ UNESCO về giáo dục công dân số nhằm tạo một nền tảng lâu dài cho việc xây dựng một không gian mạng an toàn, nhân văn và đậm bản sắc văn hóa Việt.

Xin trân trọng cảm ơn PGS.TS. Nguyễn Ngọc Oanh!

×