Việc cúng, sau đó thả cá chép trong việc cúng ông Công ông Táo là thói quen được duy trì từ lâu. Bởi trong tâm thức dân gian, cá chép sẽ hóa thành rồng, sau đó rồng sẽ bay được lên trời. Vì thế, cá chép là “phương tiện” duy nhất giúp Táo quân lên trời.
Bên cạnh đó, theo quan niệm Phật giáo, vào ngày lễ ông Công ông Táo, người dân sẽ phóng sinh 3 con cá chép thật ra ao, hồ để tiễn Táo quân chầu trời và cầu may mắn.
Tập tục này thể hiện sự nhân văn, đề cao sự thiện lương của con người. Việc dùng cá chép thật tiễn Táo quân lên trời cũng mang ý nghĩa tạo công ăn việc làm, thu nhập cho người dân.
Ngoài ra, theo quan niệm dân gian của Phương Đông, “cá chép vượt vũ môn” tượng trưng cho sự đoàn kết, sức mạnh, ý chí nỗ lực, kiên cường vượt khó, vươn tới thành công, thịnh vượng.
Trước đây và cả bây giờ, tại một số vùng quê, người dân dùng cá chép sống để cúng và thả nhưng cũng có vùng, người dân vẫn dùng cá chép giấy, tức là đồ mã, sau đó sẽ đem cá chép giấy và mũ áo đi hóa.
Theo nhiều chuyên gia, việc dùng cá chép sống hoặc cá chép giấy là theo quan điểm từng vùng. Việc thả cá chép, làm mâm cỗ chỉ là một phần, quan trọng là lòng thành của người cúng.
Việc sắm lễ cúng ông Công ông Táo được thực hiện tại gia. Theo tục lệ, mâm lễ cúng ông Táo không thể thiếu được những vật phẩm:
Bánh kẹo, trầu cau, rượu
Hương thơm, hoa tươi, ngũ quả
Ba bộ mũ áo, hia hài Táo quân cùng vàng nén
Ba con cá chép sống để Táo quân cưỡi bay về trời
Bên cạnh đó, tùy vào điều kiện, hoàn cảnh của từng gia đình có thể cúng lễ chay hay lễ mặn.
Sự tích Táo Quân. Nguồn: Cổ tích thế giới.
Bài văn khấn ông Táo trong ngày 23 tháng Chạp, theo sách "Văn khấn cổ truyền Việt Nam" (Nxb Văn hóa Thông tin) như sau:
Bài 1:
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.
Con kính lạy Ngài đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân.
Tín chủ (chúng) con là: ……………
Ngụ tại:…………
Hôm nay, ngày 23 tháng chạp tín chủ chúng con thành tâm sắp sửa hương hoa phẩm luật, xiêm hài áo mũ, kính dâng tôn thần. Thắp nén tâm hương tín chủ con thành tâm kính bái.
Chúng con kính mời ngài Đông trù tư mệnh Táo phủ Thần quân hiển linh trước án hưởng thụ lễ vật.
Cúi xin Tôn thần gia ân xá tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua gia chủ chúng con sai phạm. Xin Tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai giá, già trẻ sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng, vạn sự tốt lành. Chúng con lễ bạn tâm thành, kính lễ cầu xin, mong Tôn thần phù hộ độ trì.
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!