Chuyện kỳ lạ và độc đáo về pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương vừa được công nhận Bảo vật Quốc gia

Bảo vật Quốc gia, có một không hai

Chia sẻ với Dân Việt, đại diện Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội, năm 1893, trong lần trùng tu đền Thượng, các cụ làng Cổ Loa có đào được tại đền Thượng một kho đồng, nhân dân cho rằng, đó là kho đồng thiêng của nhà vua nên đã đem đúc tượng, phục vụ cho việc thờ cúng, tế lễ tại đền. Đến năm 1897 thì đúc xong. Tượng Đức vua An Dương Vương được đúc bằng đồng là pho tượng duy nhất, chưa từng thấy ở bất cứ di tích thờ An Dương Vương nào trên đất nước ta, kể từ xưa cho đến nay.

Pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương được đúc bằng hợp kim đồng với kỹ thuật đúc bằng khuôn sáp (sáp ong). Tượng lòng rỗng, trong tư thế ngồi trên bệ, liền khối, hình trụ, hai tay cầm hốt với phong thái ung dung, đường bệ, uy nghi.

Vua đội mũ bình thiên hai cấp, trang trí "lưỡng long chầu nhật". Khuôn mặt vua vuông chữ "điền", mang phong cách của nghệ thuật tượng chân dung. Mình mặc áo long bào cổ cao, hai tay cầm hốt để trước ngực, diềm áo chảy xuống tới tận mũi hài. Thân đeo đai ngọc to bản trễ xuống, chân đi hài mũi cong.

Hoa văn trang trí trên long bào được sắp đặt theo bố cục đăng đối, ở mặt trước và sau, bên phải, bên trái. Điểm nhấn của hoa văn trang trí trên long bào được phân thành các chủ đề khác nhau như: lưỡng long chầu nhật, rồng cuộn, mây hóa, trăng, sao, rồng hóa, chim phượng, chim công, cỏ cây, hoa lá, sóng nước, và những biểu tượng thiêng khác...

Cận cảnh các dòng minh văn chữ Hán trên tượng. Ảnh: HTTL.

Các dòng minh văn chữ Hán được khắc và dát vàng: 聖祖安陽皇帝 "Thánh tổ An Dương Hoàng đế" (Thánh tổ Hoàng đế An Dương) ở vị trí hộ tâm tròn, mài nhẵn dưới bụng; 丁酉年五月十六日鑄 "Đinh Dậu niên, ngũ nguyệt thập lục nhật chú", tức đúc ngày 16 tháng 5 năm Đinh Dậu (1897), 銅像二百五十五斤 "Đồng tượng nhị bách ngũ thập ngũ cân" (nghĩa là: Tượng đồng nặng 255 cân) ở hai "lưỡi xén" sau lưng pho tượng.

Pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương là hiện vật gốc, độc bản

Pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương là hiện vật có tính độc đáo thể hiện qua kỹ thuật đúc tượng, hình thức trang trí hoa văn, diễn tả được đầy đủ, toàn diện hình thể của một bức tượng chân dung và thể hiện được phong thái, cốt cách của một vị thần chủ - vua An Dương Vương.

Trên hoa văn của mũ tượng biểu hiện về thế lực tầng trên. Ở thành đứng 2 bên của cấp trên có đôi rồng nhỏ chầu vào chính giữa là 3 hoa cúc, mỗi hoa đều thể hiện 3 lớp cánh lồng nhau. Phía sau mũ đúc nổi chính tâm là hoa cúc lồng 3 lớp cánh - biểu tượng của mặt trời, 4 góc là rồng chầu về bông cúc này, có ý nghĩa như "rồng chầu mặt trời", chính là biểu tượng cho vương quyền.

Trong tạo hình, người ta đã chú ý đến khoảng không cần thiết để tạo nên tính linh thiêng tối đa. Hình tượng này như muốn nói về Thánh tổ luôn nghĩ tới hạnh phúc của thế gian và chúng sinh. Thành mũ ở tầng dưới là đôi rồng chầu về phía mặt trời.

Khuôn mặt Thánh tổ được tạo tác khá cẩn trọng, theo những quy chuẩn đầy tính biểu tượng, với đôi mắt tuy mở rõ, nhưng vẫn như nhìn xuống, có đôi chút ảnh hưởng của triết học Phật Giáo, để soi rọi nội tâm và hướng con người tới thiện tâm. Đỉnh tai của tượng cao hơn lông mày chút ít, mũi đầy đặn cân đối, biểu hiện của người có trí tuệ cao của bậc chính nhân quân tử. Đặc biệt miệng hơi mỉm cười mà ở góc độ nhân tướng học, đó là nụ cười cảm thông và cứu độ.

Trên hai đầu gối của tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương, được trang trí bốn vòng tròn trên to, dưới nhỏ, đúc nổi chữ Á 亞 theo kiểu triện và hoa văn rồng ổ. Đó là chữ thể hiện người phò tá cho Phật. Hoàng đế An Dương vẫn là vị vua có công lao với đất nước trong con mắt của cộng đồng.

Thánh tổ đi hài, mũi cong, đầu mũi hài có đúc hình hoa cúc mãn khai nổi. Nhiều nhà nghiên cứu tôn giáo gọi đây là "vân xảo", nhờ nó mà thần có thể bay xa. Bệ tượng hình gần trụ, được đúc rỗng và trổ thủng ở 2 bên hình mây cách điệu. Lối đúc tượng ngồi trên bệ, không trên long ngai là một hiện tượng hiếm gặp, khi nhà vua đã hóa thân thành Thần và Phật.

Như vậy, ngoài nghệ thuật tạo tượng mang phong cách chân dung, pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương còn vương vấn những yếu tố của tinh thần Phật - Đạo, khiến cho tác phẩm vừa gần gũi, vừa tôn nghiêm, vừa linh thiêng trong mối giao hòa giữa đời và đạo. Nghệ thuật trên pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương tại đền Thượng xã Cổ Loa, huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội có niên đại cuối thời Nguyễn, nhưng gắn với nghệ thuật tạc tượng, nghệ thuật trang trí, nghệ thuật đúc tượng đã tạo nên một tác phẩm đầy sức sống tại chính ngôi đền thờ phụng Thánh tổ Hoàng đế An Dương, tại chính ngôi thành - nơi cố đô của Nhà nước Âu Lạc. 

Pho tượng là biểu hiện sinh động giữa nghệ thuật tượng thờ danh nhân với tượng thờ Thánh, Thần, thông qua những ngôn ngữ ẩn chứa từ những họa tiết hoa văn trang trí, khiến cho tác phẩm vừa gần gũi, vừa tôn nghiêm, vừa linh thiêng, vừa huyền bí, đậm chất tôn vinh, được lồng ghép với tín ngưỡng và tôn giáo, mang sức sống và hơi thở của nghệ thuật truyền thống, được tiếp nối qua hàng nghìn năm lịch sử, do đó, được nhân dân cả nước tôn vinh như một niềm tự hào kiêu hãnh. 

Giá trị biểu tượng của pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương, tại một ngôi đền linh thiêng như đền Thượng, trong Di tích Quốc gia đặc biệt Cổ Loa, phải được tôn vinh hàng đầu, bên cạnh những giá trị nghệ thuật được gửi gắm từ tiền nhân qua pho tượng độc đáo này.