Quê hương Tổng Bí thư đầu tiên và nhiều danh nhân, từng sáp nhập với tỉnh lớn, sự phát triển ngày nay

194 năm danh xưng Hà Tĩnh

Hà Tĩnh là một tỉnh ở dải đất miền Trung, nằm trong vùng du lịch Bắc Trung bộ, phía bắc giáp Nghệ An, phía nam giáp Quảng Bình, phía tây giáp Lào, phía đông giáp biển Đông với bờ biển dài 137km.

Thực hiện sắp xếp đơn vị hành chính giai đoạn 2023 - 2025, Hà Tĩnh giảm 1 huyện và 7 xã/phường. Kể từ ngày 1/1/2025, tỉnh Hà Tĩnh có 12 đơn vị hành chính cấp huyện, gồm 9 huyện, 2 thị xã và 1 thành phố; 209 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 170 xã, 25 phường và 14 thị trấn.

Tỉnh này có diện tích tự nhiên gần 6.000 km2, quy mô dân số tỉnh này là hơn 1,6 triệu người. Hà Tĩnh có địa hình đa dạng, có đủ các vùng đồi núi, trung du, đồng bằng và biển.

Theo các tài liệu khảo cổ học và truyền thuyết, cách đây hàng ngàn năm, vùng đất Hà Tĩnh đã có người sinh sống; vùng Hồng Lĩnh ngày nay được gọi là Kinh đô Ngàn Hống - Thủ đô đầu tiên của nước Xích Quỷ dưới thời Vua Kinh Dương Vương.

Thuở Vua Hùng dựng nước Văn Lang, vùng Hà Tĩnh thuộc Bộ Cửu Đức.

Năm 1831, vua Minh Mệnh thực hiện cuộc cải cách hành chính quy mô toàn quốc, chia cả nước làm 30 tỉnh. Tỉnh Hà Tĩnh ra đời trên cơ sở tách hai phủ Hà Hoa và Đức Thọ của trấn Nghệ An lập thành một tỉnh riêng.

Đây là lần đầu tiên trong lịch sử, danh xưng Hà Tĩnh xuất hiện là một đơn vị hành chính trực thuộc triều đình.

Vùng Hà Tĩnh lúc bấy giờ có 2 phủ (phủ Hà Hoa và phủ Đức Quang), 06 huyện (Hương Sơn, La Sơn, Thiên Lộc, Nghi Xuân, Thạch Hà, Kỳ Hoa). Là một địa phương nhỏ, nên Tổng đốc Nghệ An kiêm nhiệm cả tỉnh Hà Tĩnh gọi là Tổng đốc An - Tĩnh, dưới có Tuần phủ, Bố chính và Án sát. Về quân đội, có chức Lãnh binh chỉ huy bốn vệ quân. Tuần phủ Hà Tĩnh đầu tiên là Binh bộ Thị lang Nguyễn Danh Giáp.

Từ năm 1831 đến năm 1833, thành Đại Nài được chọn là tỉnh thành tạm thời của tỉnh Hà Tĩnh khi mới thành lập. Cùng thời điểm đó, Tổng đốc An - Tĩnh và Tuần phủ Hà Tĩnh đã chọn đất xã Trung Tiết (Thành phố Hà Tĩnh ngày nay) để xây dựng tỉnh thành mới. Năm 1833, triều đình cho phép lập tỉnh thành mới và giao cho Tổng đốc Tạ Quang Cự trông coi, điều động 3.000 quân lính xây dựng. Tháng 6 năm Quý Tỵ (từ ngày 17 tháng 7 đến ngày 14 tháng 8 năm 1833), thành Hà Tĩnh xây xong.

Năm 1837, vua Minh Mệnh cắt 4 tổng Lạc Xuyên, Vân Tán, Thổ Ngọa và Mỹ Duệ của huyện Hà Hoa lập thành huyện Hoa Xuyên, lúc này Hà Tĩnh có 7 huyện.

Năm 1841, vua Thiệu Trị đổi tên phủ Hà Hoa thành phủ Hà Thanh, đổi huyện Hoa Xuyên thành Cẩm Xuyên và huyện Kỳ Hoa thành huyện Kỳ Anh.

Năm 1853, vua Tự Đức bỏ đạo Hà Tĩnh lập lại tỉnh Hà Tĩnh gồm những phủ huyện như trước, từ đó về sau, tỉnh Hà Tĩnh còn có một số thay đổi như phân lại địa giới giữa các huyện, cắt hoặc nhập một vài khu vực vào Nghệ An. Năm 1862 đổi tên huyện Thiên Lộc thành huyện Can Lộc và năm 1864 lại tách đạo Hà Tĩnh ra. Năm 1867 lấy một phần đất phía Nam huyện Hương Sơn đặt thành huyện Hương Khê.

Đến năm 1875, sau khi quay lại tên gọi hành chính là tỉnh Hà Tĩnh thay cho tên gọi là đạo, tỉnh thành Hà Tĩnh dời về xã Trung Tiết (Thành phố Hà Tĩnh ngày nay) và được sửa sang lại.

Quê hương Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng và nhiều nhân danh

Hà Tĩnh là nơi sản sinh ra nhiều danh nhân, nhà yêu nước nổi tiếng tiêu biểu như danh y Hải Thượng Lãn Ông, đại thi hào Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Trần Phú, Hà Huy Tập, Ngô Ðức Kế, Huy Cận...

Người Hà Tĩnh nổi tiếng với truyền thống yêu nước, đóng góp nhiều vào công cuộc đấu tranh giữ nước của dân tộc. Hà Tĩnh cũng là cái nôi văn hóa dân gian, sản sinh ra làn điệu Dân ca ví, giặm đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Nhà cách mạng Trần Phú - Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng.

Trong lịch sử Đảng ta, có 2 Tổng Bí thư được sinh ra trên mảnh đất Hà Tĩnh, đó là Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng -Trần Phú (1904 -1931), Tổng Bí thư thứ 3 - Hà Huy Tập (1906 -1941).

Hà Tĩnh cũng có nhiều di tích lịch sử, văn hóa và thắng cảnh, quê hương của nhiều bậc danh nhân. Cảnh quan của tỉnh có thác Vũ Môn, vườn quốc gia Vũ Quang, hồ Kẻ Gỗ, suối nước nóng Sơn Kim, đèo Ngang, chùa Hương Tích, Hòn Bớc, Hòn Lám…Các thắng cảnh phần lớn đều phân bổ dọc đường quốc lộ 1A và quốc lộ 8.

Tỉnh Hà Tĩnh nổi tiếng về "Văn vật Hồng Lam" với các di chỉ khảo cổ rú Dầu, rú Rơm, đồ sắt Vân Chàm, Minh Long, đồ đồng Ðức Lâm, đồ gốm Cảm Trang, đồ mộc Thái Yên, lụa Hạ, vải Hồ. Dãy Hoành Sơn còn lưu giữ lũng cổ đắp ghép từ thế kỷ thứ 4.

Với gần 137km bờ biển, Hà Tĩnh còn sở hữu nhiều bãi tắm đẹp nổi tiếng như Xuân Thành, Xuân Hải, Thạch Hải, Thiên Cầm, Kỳ Ninh, Đèo Con.

Giao thông đường bộ, đường sắt, đường thủy ở Hà Tĩnh đều thuận lợi với quốc lộ 1A và đường sắt Bắc Nam chạy xuyên qua tỉnh. Tỉnh này cũng có cửa khẩu Cầu Treo thuận tiện cho việc giao lưu với các nước Lào, Thái Lan.

Trong lịch sử (tính từ sau ngày giải phóng miền Nam thống nhất đất nước), tỉnh Hà Tĩnh từng sáp nhập với một tỉnh lớn là Nghệ An (lớn cả dân số và diện tích) vào năm 1976, thành tỉnh Nghệ Tĩnh. Đến năm 1991, tỉnh Nghệ Tĩnh lại tách ra thành tỉnh Nghệ An và tỉnh Hà Tĩnh như ngày nay.

Mới đây UBND tỉnh Hà Tĩnh có báo cáo gửi Bộ Nội vụ về số liệu quy mô dân số của địa phương này.

Theo báo cáo, tính đến ngày 26/12/2024, quy mô dân số tỉnh Hà Tĩnh là 1.622.901 người, trong đó dân số thường trú 1.600.239 người, dân số tạm trú 22.662 người.

Báo cáo này nhằm chuẩn bị cho việc triển khai các nhiệm vụ liên quan đến thực hiện Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/2 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về triển khai nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị.