U80 dành cả đời tìm kiếm cổ vật dưới dòng sông Hương
Nhà sưu tập đồ nát
Năm 18 tuổi (1958) Hồ Tấn Phan dạy học và từng làm hiệu trưởng của một trường tiểu học ở Bình Định. Năm 1961 anh được chuyển về Huế công tác, cho đến năm 1988 thì xin nghỉ việc vì mất sức lao động.
Có lẽ ở Huế và cả nhiều nơi khác nữa, chỉ có ở nhà ông Phan cổ vật được trưng bày một cách thoải mái đến vậy: Hiện vật có mặt khắp mọi nơi từ phòng khách, phòng ngủ, nhà bếp cho đến trải khắp quanh vườn, ra đến tận cửa ngõ. Đồ nguyên vẹn có, đồ nát (vỡ) thì nhiều hơn. Vì thế, có người ví ông là “nhà sưu tập đồ nát” ông nhoẻn cười và cũng tự nhận mình như thế.
Ông Phan tâm sự: “Trước năm 1975, ít ai biết rằng dưới dòng sông Hương lại có nhiều cổ vật đến thế. Kể cả nhà bác học Lê Quý Đôn - người được cử vào làm Hiệp trấn Thuận Hóa và cũng chính trên đất Thuận Hóa xưa, ông đã cho xuất bản tác phẩm Phủ biên tạp lục, tác phẩm có giá trị hiếm hoi viết về xứ đàng trong với giá trị khoa học cao. Tuy vậy, Lê Quý Đôn cũng chưa biết những trầm tích ở đáy sông Hương...”.
Ông Phan tới với cổ vật sông Hương cũng khá tình cờ khi đi thăm nơi ở của dân vạn đò. Họ mưu sinh hàng ngày bằng nghề lặn để tìm sắt thép, nhôm nhựa hay các phế liệu khác dưới đáy sông cho đến nghề khai thác cát sạn.
Dần dần, có một số người chuyên hành nghề trục vớt đồ cổ dưới dòng sông Hương, họ tích lũy những hiện vật ở nhiều địa điểm khác nhau: Ở dưới gầm đò, trên nhà chòi hoặc chất thành đống ở đâu đó mà họ thấy tiện lợi. Từ đó, hình thành một đội ngũ chuyên thu gom, mua cổ vật do dân vạn đò trục vớt được trên sông Hương. Ông Phan đã tìm hiểu, mua khá nhiều cổ vật từ nguồn này.
“Với những hiện vật ấy, nếu chúng ta biết hệ thống hóa thì nó sẽ trở thành một bộ thông sử xuyên suốt mấy ngàn năm lịch sử Việt Nam. Trong đó giai đoạn đầu (tiền sử và sơ sử) là những tư liệu độc nhất. Nếu không có nó, chúng ta sẽ bất lực trong việc nghiên cứu, tìm hiểu những giai đoạn về trước.
Ngay cả 2 giai đoạn sau (văn hóa Chăm Pa, Đại Việt và Việt Nam), mặc dù đã có bi ký và thư tịch cổ, nhưng những hiện vật này đã bổ sung một cách có hiệu quả cho giới nghiên cứu khảo cổ học” - ông Phan nói.
Luận giải về lịch sử
Theo giới chuyên môn, lớp trầm tích khai quật ở đáy sông Hương có đến hàng chục ngàn tiêu bản, trong đó có không ít những tiêu bản quý hiếm và tiêu biểu. Bước đầu tìm hiểu những hiện vật này, ông Hồ Tấn Phan luận giải: Những hiện vật trên nằm trong 3 giai đoạn chính.
Giai đoạn tiền sử và sơ sử: (Cách đây trên dưới 2.500 năm) đây là hiện vật khai quật khảo cổ học thuộc văn hóa Sa Huỳnh, là một trong ba nền văn hóa tiền sử và sơ sử rực rỡ trên đất nước Việt Nam: Văn hóa Đông Sơn ở miền Bắc, văn hóa Đồng Nai ở miền Nam, văn hóa Sa Huỳnh ở miền Trung.
Một số lượng lớn hiện vật trong giai đoạn này đã chứng minh rằng: Thừa Thiên-Huế là một không gian chính của văn hóa Sa Huỳnh. Giai đoạn văn hóa thời Chăm Pa (từ năm 192 đến 1306), trước 1975 khi nghiên cứu về Vương quốc Chăm Pa người ta chủ yếu dựa vào thành tựu những công trình xây dựng đền tháp và điêu khắc đá, ngoại trừ những bia đá bằng chữ Phạn và chữ Chăm cổ.
Sau năm 1978 người ta đã tiến hành nhiều cuộc khai quật khảo cổ học ở các tỉnh miền Trung, phát hiện được một số hiện vật khảo cổ học bằng gốm và các chất liệu khác (trong đó có sự góp mặt không nhỏ các hiện vật ở đáy sông Hương), từ đó giúp cho việc nghiên cứu, tìm hiểu của giới chuyên môn ngày nay càng sáng tỏ hơn.
Giai đoạn Đại Việt và Việt Nam (từ 1306 - 1975), ở giai đoạn này những hiện vật khảo cổ học của nền văn hóa Đại Việt chiếm ưu thế. Ngoài ra, nước Đại Việt đã bắt đầu phát triển, có quan hệ quốc tế tương đối lớn. Vì vậy, ở dòng sông Hương có nhiều hiện vật của nước ngoài như: Trung Quốc, Nhật Bản và một số của các nước phương Tây như Mỹ, Pháp.
Người ta thường thấy ông Hồ Tấn Phan trong các hội nghị chuyên đề, hội thảo khoa học cấp tỉnh hoặc trung ương, nhiều ý kiến xác đáng của ông đã phần nào giúp cho các cơ quan quản lý trong công tác nghiên cứu, sưu tầm, khảo cổ học. Ngoài ra, một số sinh viên các trường đại học ở Huế muốn đến tìm hiểu, nghiên cứu cổ vật được khai quật ở dòng sông Hương đều được ông giúp đỡ chu đáo.
Ông Hồ Tấn Phan hiện là ủy viên Ủy ban MTTQ tỉnh Thừa Thiên - Huế, ủy viên Hội đồng tư vấn của MTTQ tỉnh. Nhiều người gọi ông là nhà nghiên cứu Huế hay “ông vua săn tìm cổ vật”. Còn ông thì khiêm tốn nhận mình là “người mở cuộc khai quật khảo cổ trên dòng sông Hương”.