Nhà báo Trần Đăng Tuấn nói về lỗi tác nghiệp vụ “dùng chổi quét rau”

1- Bạn hãy hình dung bạn muốn làm một chương trình với mục đích hướng dẫn và cảnh báo người đi mua thịt lợn quay. 

Cách 1: Đích thân bạn hoặc bạn nhờ một ai đó làm thịt quay. Lần thứ nhất quay thịt bình thường, màu sắc thịt quay xong không đỏ đẹp lắm. Sau đó bạn nói đây là cách làm thứ hai, cách không tốt: Bạn hoặc "diễn viên" lấy phẩm màu quết lên thịt trước và trong khi quay nướng thịt. Kết quả màu sắc món ăn rất bắt mắt. Rồi bạn phân tích phẩm màu đó là chất gì, có hại ra sao. Bạn kết luận: Khi chọn thịt quay để mua, hãy lưu ý không nên bị hấp dẫn bởi sự "bắt mắt" mà không kiểm tra kỹ, sẽ không có lợi cho sức khoẻ.

Cách 2: Bạn ra chợ ghi hình các hàng thịt quay đang hoạt động. Bạn nói rằng có những hàng thịt quay dùng phẩm màu để hàng bán chạy. Rồi bạn quay được cảnh người ta đang phết phẩm màu (quay bằng cách gì - camera giấu kín hay công khai - là vấn đề khác và chúng ta có dịp bàn sau). Sau đó bạn cảnh báo người mua hàng về chuyện này.

Cách 3: Bạn nói là có chuyện bôi phẩm để quay nướng thịt. Nhưng bạn không thể quay được cảnh đó thật. Bạn chỉ quay được cảnh các quầy bán thịt quay đang bán hàng bình thường. Để diễn đạt được chủ đề "cảnh báo" của mình, bạn nghĩ mãi và rồi bạn thuyết phục một người đứng sau quầy bôi phẩm cho bạn quay (Lý do gì người ta làm theo như bạn nói, tôi chưa đi sâu ở đây, Vì có thể người ta chưa hiểu bạn định làm gì, mà họ nói chung rất "nể" bạn hay đúng hơn là cái máy quay của bạn). 

Nếu bạn làm theo cách 1, bạn đã làm một clip mang tính KHOA GIÁO. Nếu bạn làm theo cách 2, bạn đã làm một phóng sự ĐIỀU TRA. Nếu làm tốt đều ổn.Nếu bạn làm theo cách 3 - là sẽ có một thứ sản phẩm kiểu "Chổi quét rau". 

Vấn đề là: Tâm thế khán giả xem một clip khoa giáo là đang xem một tình huống đóng diễn để hướng dẫn, cung cấp kiến thức. Tâm thế xem một phóng sự điều tra là tâm thế chứng kiến một sự việc có thật. Dùng vỏ phóng sự điều tra mà ruột lại dùng cách làm của clip khoa giáo thì dù động cơ bạn có tốt, bạn đã vi phạm mọi nguyên tắc của báo chí. Còn nếu động cơ bạn xấu thì khỏi nói - quá tệ, thậm chí đã không còn là vấn đề nghiệp vụ nữa, mà là vấn đề hình sự.

2- Bạn có thể hỏi: Nhưng trong nhiều phim tài liệu, phóng sự điều tra... cũng vẫn có dùng thủ pháp đóng diễn và vẫn được chấp nhận? Vâng, đúng thế. Nhiều phim tài liệu có những đoạn đóng diễn để phản ánh về những sự việc đã diễn ra, những nhân vật lịch sử... Và phóng sự điều tra về một vụ án (ví dụ thế) có thể có cảnh đóng diễn để kể lại hành vi gây án... Đó là thủ pháp "Tái tạo hiện thực".

Biện pháp này thực hiện trên nền tảng:

- Tác giả phim khi đó bằng nhiều cách truyền cho khán giả thông điệp RÕ RÀNG rằng phân khúc hình ảnh này là sự đóng diễn. Thông điệp toát lên từ bản thân cách kể chuyện, từ lời dẫn, từ các thủ pháp đạo diễn, quay phim, dựng phim để người xem không lẫn lộn.

- Việc đóng diễn này không thể gây hại cho "diễn viên", cho dù đó là chuyên nghiệp hay không chuyên.

- Các cảnh đóng diễn trung thực với sự thật đã xảy ra và đã được ghi nhận bằng các hình thức tư liệu, cứ liệu khác. Việc đóng diễn chỉ là hình ảnh hoá, âm thanh hoá một hiện thực đã không lưu lại được bằng tư liệu hình ảnh, âm thanh...

- Các tác giả làm phim tài liệu, phim phóng sự thường tiết chế tối đa, không lạm dụng thủ pháp này.vv..vv

Cuối cùng: Nếu do động cơ xấu thì không bàn. Nhưng nếu muốn làm chương trình có ích, thì vẫn rất cần cẩn trọng để đừng rơi vào cái chết nghề nghiệp do không rạch ròi trong phương pháp thể hiện.

Nhà báo Trần Đăng Tuấn