Mùa trái xoay rừng chín rộ, bóc vỏ ăn cơm vàng chua chua, ngọt ngọt
Vào thập niên 80 của thế kỷ trước, trong một đợt công tác dài ngày về xã Sơn Lang (huyện Kbang, Gia Lai), tôi đã gặp những cây xoay trái rụng chật gốc. Những ngày rỗi, tôi thường theo chân anh Đinh Mah (khi ấy là Xã đội phó Sơn Lang) ra rừng hái xoay. Anh chia sẻ kinh nghiệm: Khi đi rừng mà gặp được cây mình muốn sở hữu, chỉ cần vạt một lớp vỏ sao cho lớp vỏ này vẫn còn dính vào thân cây và gác lên đó chiếc que ngang, như vậy cái cây đã là… của mình.
Một cây xoay còn sót lại trong rừng Kbang. Ảnh: An Sinh.
Muốn thu hoạch xoay, việc đầu tiên là đi thăm cây, xem trái chín đã bắt đầu rơi chưa, sau đó dọn sạch cây cỏ xung quanh gốc, diện tích phát dọn rộng theo vòng tròn tán lá. Tiếp đến là dùng lá kè non phơi khô, xếp đều xòe ra như cánh quạt dưới tán cây để hứng trái rụng. Qua một vài đêm, chỉ cần đến nhặt trái và đi thăm tiếp những cây khác.
| Có những cây xoay nằm ở đoạn dốc nghiêng không thể lót lá thì phải trèo lên cây để hái. Vì đặc tính cây thẳng, cao nên phải làm thang bằng tre già, nhỏ cỡ cổ chân, chừa cành ngắn làm bậc thang, dùng đinh đóng dính vào thân, trèo lên đến đâu đóng thang tới đó. |
Sau khi đã yên vị trên nhánh cây, người hái dùng que có cột lưỡi liềm móc, cắt từng nhánh nhỏ để hái. Nhưng cách hái này sẽ khiến cây mất sức nên năm sau có khi không cho trái. Với những cây khó leo trực tiếp, người ta thường chọn cách leo lên những cây xung quanh rồi tìm cách tiếp cận để hái.
Xoay thu hoạch xong thường được người dân bán cho thương lái hoặc mậu dịch ở xã để đổi lấy các nhu yếu phẩm như muối, bột ngọt, đường, gạo… để nuôi sống gia đình trong những ngày giáp hạt. Đó là món quà mà thiên nhiên ban tặng họ hàng năm.
Vào mùa xoay (từ giữa tháng 7 đến tháng 9 Âm lịch), từng nhóm thương lái từ An Khê đổ xô vào Kbang rồi tỏa ra các ngả đường đi về xã Sơn Lang, Kroong để đón mua những gùi xoay của đồng bào dân tộc thiểu số đem bán. Cứ vài ba ngày là gom lại được cả xe tải.
Cây xoay là loại thân gỗ cứng, mọc rải rác trong rừng, có cây to vài người ôm, khi trưởng thành thân cao vút thẳng đứng chừng 20-30 m, tán xòe rộng như một chiếc dù. Vào thu, chen trong lá là những chùm trái có hình bầu dục. Bên ngoài lớp vỏ trái xoay có màu nâu thẫm, hạt màu nâu đen rất cứng.
Khi ăn trái xoay chỉ cần dùng tay ấn nhẹ bóc lớp vỏ giòn bên ngoài để lộ ra lớp cơm bên trong. Cơm thường có màu vàng sậm, xốp và mềm. Khi ăn cảm giác đầu tiên là trái có vị chua chua, nhưng để lâu một chút ta sẽ thấy vị chua tan biến, còn đọng lại vị ngọt thanh rất riêng biệt, mang hương thơm đặc trưng của rừng núi Tây Nguyên.
Trái xoay có tên khoa học là Velvet tamarind, có nơi gọi là trái nhung vì bên ngoài lớp vỏ trái xoay có một lớp lông tơ mịn như nhung.
Xoay là quả ăn chơi, khi ngào đường đóng gói sẽ để dành ăn được lâu. Theo khoa học, trái xoay chứa lượng protein rất thấp, chất xơ dạng thô cao vừa phải nên có thể giúp giảm nồng độ cholesterol trong máu rất tốt. Loại quả này đến giờ vẫn là món được nhiều người ưa chuộng, song hiện nay việc khai thác ồ ạt đã khiến xoay rừng ngày càng cạn kiệt. Thay vì vừa thu hoạch vừa gìn giữ như người dân Bahnar trước kia, người ta sẵn sàng đốn hạ cả cây, tranh giành nhau để hái.
Nay về lại với Kbang, những cây xoay dọc đường đi công tác năm xưa đã không còn nữa. Và, những người dân một thời lấy quả xoay làm nguồn sống đã không còn nô nức, hăm hở sáng sáng đeo gùi luồn rừng nhặt quả xoay, để nghe tiếng chim hót và chờ đón những âm thanh rào rạt quen thuộc của những quả xoay rơi cái thời rừng còn là nguyên sinh. Nay tất cả chỉ còn là hoài niệm…