Hai vựa lúa ở hai đầu đất nước

Một triệu năm, một tấc đất

So với “khúc ruột miền Trung” gầy guộc, hình dáng đất nước ta có 2 điểm nhấn no tròn ở hai đầu, đó là đồng bằng châu thổ sông Hồng (1.486.241ha) và đồng bằng châu thổ sông Mekong (4.060.478ha). Đất sản xuất nông nghiệp thực tế của đồng bằng sông Hồng chỉ có 764.024ha, còn ở đồng bằng sông Mekong là 2.579.463ha (số liệu thống kê 2005).

Mùa vàng no ấm ở ĐBSCL.

Các đồng bằng kể trên với đất đai phì nhiêu, thuận lợi cho việc trồng lúa nước, là những tài nguyên thiên nhiên quý giá bậc nhất của nước ta. Theo những đánh giá lạc quan nhất, trong vòng 100 năm nữa, loài người sẽ rút lên từ lòng đất những giọt dầu mỏ cuối cùng. Còn than đá ư - nước ta đang có nguy cơ từng bước chuyển biến từ nước xuất khẩu sang nước nhập khẩu than.

Đất đai của các đồng bằng châu thổ sông Hồng và sông Mekong là những giá trị trường tồn nếu chúng ta biết bảo vệ và khai thác một cách hợp lý. Cũng chính trên các đồng bằng châu thổ đó, nền văn minh lúa nước đã được nhen nhóm từ buổi bình minh của lịch sử dân tộc. Có học giả nước ngoài cho rằng, nền văn minh lúa nước của Đông Nam Á đã xuất hiện sớm nhất trên hành tinh.

Nếu tìm hiểu ngọn ngành, chúng ta sẽ biết rằng để có một tấc đất trồng lúa nước ở đồng bằng ngày nay, thiên nhiên đã phải tốn đến hàng triệu năm. Lùi lại mốc thời gian cách đây 59 triệu năm, vào cuối kỳ Paleocen của kỷ Đệ Tam, khi mảng lục địa Ấn Độ xô húc vào mảng lục địa Âu – Á. Từ đó, bắt đầu quá trình nâng lên của dải đất mà ngày nay đã trở thành mái nhà thế giới - dãy Hymalaya với đỉnh Everes cao 8.848m.

Cũng chính quá trình tạo núi Hymalaya đó đã khiến lớp vỏ Trái đất bị tổn thương, tạo nên nhiều vết nứt vỡ kèm theo sự dịch trượt của đất đá ở hai bên vết nứt, được gọi là các đứt gãy địa chất. Một đứt gãy lớn kéo dài từ Tây Tạng, qua Myanmar, Vân Nam (Trung Quốc) rồi xuyên cắt vào lãnh thổ nước ta.

Thu hoạch lúa ở Nam Định

Nương theo đới đứt gẫy sung yếu đó của vỏ Trái đất, một dòng sông đã được hình thành, bắt nguồn từ dãy Ngụy Sơn ở độ cao 1.776m, thuộc huyện Nhị Đô, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, chảy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam vào Việt Nam từ Hồ Khẩu (Lào Cai) rồi chảy qua các tỉnh Yên Bái, Phú Thọ, Hà Nội, Hưng Yên, Thái Bình đổ ra vịnh Bắc Bộ ở cửa Ba Lạt, với chiều dài khoảng 1.160km.

Con sông này kéo theo đất đỏ terra-rossa của những vùng nó đi qua làm cho nước sông nhuốm màu hồng đặc trưng, và tên gọi sông Hồng cũng bắt nguồn từ đó. Tương tự như vậy, sông Mekong, dài thứ 12 trên thế giới, bắt nguồn từ Tây Tạng, chảy qua các lãnh thổ Myanmar, Lào, Thái Lan và Campuchia trước khi vào Nam Bộ nước ta, rồi chia thành 9 nhánh đổ ra Biển Đông. Vì thế, ở Việt Nam con sông này còn có tên Cửu Long (mặc dù trên thực tế ngày nay sông chỉ còn 7 cửa chảy tự nhiên ra biển).

Bê tông găm trên đất phù sa

Vào kỷ Neogen, cách nay 23,5 đến 1,75 triệu năm, sông Hồng còn trẻ, đã để lại tầng trầm tích lòng sông tuổi Neogen mà ngày nay đã chìm sâu dưới những tầng trầm tích trẻ hơn. Nhưng sang kỷ Đệ Tứ, từ mốc 1,75 triệu năm trước đây, con sông đã bước vào thời kỳ già. Những tầng bồi tích đầu tiên của nó đã khai sinh đồng bằng châu thổ sông Hồng.

Từ đó, cùng với các chi lưu của mình, từng chút một, sông Hồng cần mẫn chở phù sa, vun đắp đồng bằng châu thổ. Quá trình hình thành đồng bằng châu thổ sông Hồng có sự tương tác giữa sông và biển. Nếu nhìn từ ảnh vệ tinh tại vùng cửa Ba Lạt, chúng ta có thể thấy những dấu tích của quá trình đồng bằng “lấn biển” đó. Mà không phải con sông nào cũng có khả năng này.

Sự hình thành một tầng đất thích hợp với sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa nước, là cả một quá trình dài lâu, gian khổ của thiên nhiên và con người, dù là ở đồng bằng Bắc Bộ hay Nam Bộ. Trên thế giới, nhiều nước đã quy hoạch phát triển đô thị lên những vùng đồi thoải, hạn chế sử dụng đất nông nghiệp cho các dự án phi nông nghiệp. Tuy nhiên ở Việt Nam, điều này dường như chưa được chú trọng.

Không cần đi đâu xa, chỉ trên Quốc lộ số 5, dài khoảng 100km, nối hai thành phố Hà Nội và Hải Phòng, nhiều người đã thấy đau lòng khi không biết bao nhiêu diện tích trồng lúa nước hai bên đường đã phải nhường chỗ cho những dự án đủ loại từ công nghiệp, dịch vụ, giải trí đến khu đô thị. Có cả những “dự án ma” nằm “đắp chiếu” nhiều năm trời. Sắt thép, bê tông găm vào và phủ lên không thương tiếc những mảnh đất phì nhiêu mà thiên nhiên đã tốn cả triệu năm tạo ra và rất thích hợp cho việc trồng lúa nước.

Đất nông nghiệp của những đồng bằng châu thổ nếu bị chuyển đổi cho những mục đích sử dụng khác không hợp lý là một tổn thất không gì bù đắp được. Sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong thời đại ngày nay là cực kỳ quan trọng, không cần bàn cãi. Song từ trong sâu thẳm tâm hồn, người Việt Nam vẫn tự hào là cư dân của cái nôi lúa nước nhân loại. Việc bảo đảm an ninh lương thực quốc gia, việc giữ vững vị thế cường quốc của lúa gạo thế giới hẳn là điều chúng ta cần nghĩ tới, cho hôm nay và cho mai sau.

PGS-TS Tạ Hòa Phương