Rùng rợn chuyện chôn chung và ngày hai bữa… nuôi ma

Trong đó có tập tục kỳ lạ và rõ rệt nhất là tập tục “nuôi ma”, thỉnh thoảng là chôn chung mộ.

“Ồ, hai cái tục này có từ lâu rồi, lâu lắm rồi, hỏi mình mình không biết đâu, chỉ có các già mới biết được”, anh Crui - trưởng Ban văn hóa xã Ia M’nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai - đáp lời như vậy khi nghe chúng tôi hỏi tập tục này có từ khi nào. Dứt câu, anh dắt tôi sang nhà già Kra (85 tuổi) để hỏi chuyện. Thấy khách, già Kra ngước mắt nhìn, vừa nghe Crui “trăm trô” một hơi bằng tiếng địa phương xong, già tười cười đon đả mời khách vào nhà.


Cho cõi atâu không cô quạnh

Do già Kra không thạo tiếng Kinh lắm, còn tôi thì lại không hiểu ngôn ngữ Jarai nên thỉnh thoảng phải nhờ anh Crui phiên dịch và “cắt nghĩa” hộ, dù biết như thế sẽ có sự “rơi rụng” ít nhiều ý già Kra muốn nói với chúng tôi, nhưng không còn cách nào khác. Hớp ngụm nước lá rừng còn nghi ngút khói, như để xua tan cái lạnh đang vây bủa, già bảo tục này có từ khi già chưa ra đời, cứ thế truyền cho đến ngày hôm nay và vẫn còn. Người Jarai có “thói quen” là chôn chung mả, vì theo họ khi ở với yàng (trời) mà có nhiều người thì càng vui. Người Jarai quan niệm, thế giới của người chết là cõi atâu.

Mỗi ngôi mộ này sâu khoảng 2m, cứ thế, hễ mỗi lần có người chết là nó lại bị quật lên để “tiếp nhận” thêm thi thể, đến khi nào huyệt đầy mới thôi. Lúc bấy giờ, huyệt mộ khác được đào, và việc mai táng lại tiếp diễn như thế. Để lo hậu sự, những người đàn ông vạm vỡ, chàng trai khỏe mạnh vào tận rừng sâu tìm gỗ tốt để mang về đẽo quan tài. Nếu xác của người trước đã thối rữa chỉ còn xương, thì họ sẽ dồn lại một chỗ theo quy tắt: nếu là người lớn thì xương sẽ được dồn lên đầu quan tài, nếu trẻ nhỏ thì ngược lại; không phân biệt nam nữ.

Trong trường hợp xác người trước vẫn còn da thịt, mà có người mới về cõi atâu, thì xác trước đó sẽ được dân làng lóc hết da thịt. Sau đó đem da thịt này bỏ trên mặt đất, hoặc treo trên nhà mồ cho chim kền kền (người bản địa gọi là cờ reng á) ăn. Người ta tin rằng cờ reng á là loài chim của trời, khi nó ăn thịt người chết như thế, điều đó có nghĩa là người làng sẽ gặp may mắn. Còn xương của xác chết sau khi lóc hết da thịt, sẽ dồn về một chỗ theo quy tắt mà chúng tôi đã đề cập ở trên.

Lo cơm nước cho… người chết

Trở lại câu chuyện lo cơm nước cho người chết, già Kra cho biết sở dĩ người Jarai ở đây phải cho người chết ăn đều đặn ngày hai bữa sớm tối là bởi hai quan niệm. Quan niệm thứ nhất, người chết mà không được “ăn no” thì sẽ thành ma đói. Rồi sẽ về nhà, về làng để bắt heo gà, thậm chí là bắt người vì đã bỏ đói mình, làm cho cả làng bị dịch bệnh hay mất mùa, đói kém. Quan niệm thứ hai gắn với tục bỏ mả, hay chia tài sản cho người chết. Già Kra cho biết: “Chỉ khi nào làm lễ pơ thi (tức lễ bỏ mả - PV) thì mới thôi mang đồ ăn cho người chết”.

“Khi bỏ mả xong thì người sống và người chết không còn bất kỳ mối quan hệ nào nữa, do đó không cần phải mang thức ăn đến. Tức là đường “ai” nấy đi. Còn chưa bỏ mả thì người chết cũng như… người sống, nghĩa là phải được “ăn uống” đầy đủ. Mà nên nhớ, người sống ăn gì thì người chết cũng ăn nấy, tất nhiên, thức uống cũng vậy. Trước bỏ mả, người chết vẫn là một thành viên trong gia đình, chỉ có điều họ không làm lụng được nên người thân phải nuôi. Sau bỏ mả, người chết cần có của cải, vật dụng để “làm ăn” nên không cần phải nuôi nữa và họ tuyệt đối không về “đòi hỏi” gì thêm”, già Kra giải thích thêm lý do “nuôi ma” của đồng bào mình.
Câu chuyện đang vào “phom” thì bỗng già Kra vỗ đùi cái “bốp” rồi “à” một tiếng: mình cũng đang nuôi mẹ mình đấy. Sau đó Kra “à” thêm mấy cái nữa, và sau khi cái âm thanh ấy vang lên là liền sau đó, tên của những người đang nuôi người thân xung quanh nhà được già Kra xướng lên. Hết “à”, già Kra tiếp tục, “nuôi” người chết là nhiệm vụ của tất cả mọi người trong nhà, ai cũng có thể làm điều đấy. Không nhất thiết là con trai trưởng mang cơm cho cha mẹ, chồng mang cơm cho vợ và ngược lại. Một quy tắt “bất di bất dịch là” tuyệt đối không được nhờ hàng xóm vì như vậy người chết nghĩ mình bị khinh thường và sẽ quay trở lại để trả thù”.

Tuy có sự… co giãn nhưng người Jarai rất đúng giờ trong việc mang thức ăn cho người quá cố. Thời điểm thích hợp nhất là 5 - 6 giờ vào hai buổi sáng chiều, tất nhiên, đã có đồ ăn thì phải kèm theo nước! Hỏi sao không mang giờ khác. Kra đáp: Phải mang giờ đó để “nó” ăn mà… có sức đi làm, và đi làm về đói bụng sẽ ăn no và… nghỉ ngơi!

Chia tay già Kra và anh Crui, tính tò mò của chúng tôi bị hấp dẫn bởi những ngôi mộ trong rừng sâu. Nghe chúng tôi hỏi đường vào nghĩa địa, nhiều người nhìn nghi ngờ, họ càng ra vẻ thảng thốt hơn khi “bị” chúng tôi… lôi kéo làm người dẫn đường. Và đây là lý do: Nếu không mang đồ ăn thì không đến nghĩa địa. Mà đồ ăn thì chỉ mang sáng hoặc chiều trong khi lúc này là… gần trưa. Tóm lại, họ sợ ma bắt. Mà trong tâm thức của người Jarai nói riêng, đại đa số đồng bào thiểu số nói chung, thì bị ma bắt là một trong những điều kinh khủng nhất (cùng với bị dịch bệnh), vì người bị ma bắt không những bị dân làng hắt hủi mà chính người thân của họ cũng rơi vào cuộc sống ghẻ lạnh.

Sau thời gian quan sát, một điều mà chúng tôi dễ nhận ra là bên cạnh những ngôi mộ theo lối truyền thống của người Jarai, còn có vài ngôi mộ xây theo kiểu của người Kinh. Có điều, chúng tôi thấy lạ là, bất kỳ ngôi mộ nào cũng có một ghè rượu được chôn kiểu “bán lộ thiên” trên đầu mả, cạnh đấy là một cái tô, mấy chai nước, có khi là thuốc lá, bình thủy nước…

Trong lúc đang thắc mắc, chúng tôi suýt như chết ngất đi bởi những tiếng sột soạt ngày càng nhiều và càng đến gần. Toan bỏ chạy thì thấy có mấy người đang đi làm về nên mới yên tâm, quay lại thì ra những kẻ “phát tán” những âm thanh kia là… lũ heo đang kiếm ăn gần đó. Chúng tôi đem những thắc mắc này để đến hỏi những người vừa gặp. Mãi một lúc, sau khi kết thúc “hội ý” thì một người trong số họ mới bảo, cái tô dùng để đựng đồ ăn, còn cái ghè mà chúng tôi nói đó cũng là một cách để đưa thức ăn xuống cho người chết, nghĩa là nó được thông với huyệt mộ. “Thế mấy con heo kia thì sao?”, chúng tôi hỏi. “À, cũng… "của ho" luôn đấy, không ai được bắt thịt”. Hỏi ra mới biết, có một số gia đình khi chia tài sản cho người chết thì có chia cả heo, số heo này người làng không được bắt thịt hay làm hại tại khu vực gần mả. Tuy nhiên, nếu “chẳng may” các chú ỉn đi lạc vào nhà của ai đấy, hay cách khá xa cái mả nó sinh sống, thì ai cũng có quyền "sung" chúng vào tài sản của mình.

Chúng tôi để ý thấy những người này, trong lúc trò chuyện với chúng tôi, tuy có nhìn vào những ngôi mộ nhưng không cho phép dừng ánh mắt lại quá năm giây. Hỏi ra mới biết là do lúc này họ không có… nhiệm vụ nên không được nhìn lâu. Nhiệm vụ ở đây tức là cho người chết "ăn". Chúng tôi hỏi: “Vậy lúc cho "ho" ăn thì sao?”. “Ơ, lúc ấy muốn ở bao lâu tùy thích, nhưng phải đi khỏi sau khi người chết ăn xong”, một trong số ấy trả lời. “Thế bao lâu thì "ho"” ăn xong?”, chúng tôi lại hỏi và họ trả lời: “Cái này thì… tùy mình”. Rồi họ… tranh nhau giải thích, khi đồ ăn được đổ vào tô thì người chết “ăn”, lúc này người sống có “tâm tư” gì thì cứ thổ lộ với người chết trong thời gian bao lâu cũng được. Xong rồi thì đổ đồ ăn đi và úp tô lại rồi đi về, tuyệt nhiên không nhìn lại. Nếu còn tâm sự gì chưa “trút” hết thì để lần mang cơm tiếp theo.

Rồi những người này nói với nhau bằng tiếng Jarai, tuy không hiểu nhưng có thể đoán được là họ giục nhau về ăn cơm vì đã quá trưa. Trước khi đi, những người này còn cho biết, trước đây, mỗi lần cho ăn là phải… lật nắp quan tài để đổ đồ ăn xuống, nhưng nay đã không còn vì quá rùng rợn. Sau khi lễ bỏ mả kết thúc được hai năm, người chết sẽ được người sống cho “ăn” một lần cuối cùng. Đó là lần tổ chức lễ bơ gảih, đây là lễ dọn dẹp, sửa sang lại các nhà mồ. Người Jarai ở Ia M’nông cũng có luật tục là nếu vợ (chồng) chết thì người còn lại phải… “kiêng” tắm, nhưng chỉ một tuần. Như thế thì hãy còn sạch so với người Jarai ở làng Chuêt (phường Thắng Lợi, thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai).