Tết không giao thừa và bánh chưng trên cao nguyên

Tết không có đêm giao thừa

Núi rừng Tây Nguyên chỉ có hai mùa rõ rệt mùa mưa và mùa  khô. Vậy nên nhiều dân tộc bản địa sinh sống trên mảnh đất đỏ bazan đã quen tạo cho mình một cách tính lịch riêng. Theo đó, lịch của người Jrai (cư trú tập trung chủ yếu ở 3 tỉnh Gia Lai, Kon Tum và Đăk Lăk) theo nông lịch, 1 năm có 12 tháng như lịch chung của cả nước. Điều đặc biệt ở chỗ, cứ mỗi năm, khi mùa khô qua đi, những hạt mưa đầu tiên rơi xuống cũng là lúc báo hiệu một năm mới của dân tộc này.

Trai làng bôi bùn đất, đeo mặt nạ để đóng Pram đón Atâu (tổ tiên) về với Giàng. Ảnh: Trần Hiền

Tết của người Jrai được bắt đầu khi những cây mai vàng kết trái và cũng là lúc mùa khô kết thúc để nhường chỗ cho những giọt mưa rớt xuống trên những cành cây, nương rẫy khô hạn. Trong 12 tháng theo lịch của người Jrai thì 10 tháng đầu tiên được gọi tên bằng số từ 1 đến 10, còn hai tháng cuối thì có tên riêng, lần lượt là tháng Ning Nung và tháng Wor. Theo quan niệm xa xưa, Ning Nung là hình tượng con cá dưới nước, con thú trên rừng, tháng Ning Nung có thể xem là tháng săn bắt. Còn Wor hiểu theo nghĩa đen là “quên”. Bởi vậy, tháng Wor là tháng người dân quên đi bao mệt mỏi, phiền muộn trong cuộc sống thường ngày của năm qua để đón chào những niềm vui cho năm sắp tới.

Không giống như những dân tộc khác, tết của người Jrai không thống nhất ngày, mà chỉ thống nhất là tháng 1 theo lịch của người Jrai (tức là theo tháng 4 dương lịch của người Kinh). Trong tháng này, tết không được ấn định một ngày cụ thể, bởi ở mỗi vùng đất theo khí hậu thời tiết, mưa rơi xuống theo từng ngày khác nhau. Chính vì thế, ngày tết được chọn và tổ chức tùy theo gia đình, tùy theo khu vực mưa rơi trước sau, nên không có đêm giao thừa.

Bước vào năm mới, người Jrai đón Tết Nguyên đán theo cách riêng. Các gia đình Jrai đón năm mới bằng cách tổ chức kèm theo một lễ nào đó như: Lih (lễ tạ ơn), lễ Pơ Thi (lễ bỏ mả). Thông thường các lễ khác do thầy cúng chủ trì, còn lễ tạ ơn giao cho bà mối chủ trì. Lễ này được thực hiện trong nhà, mời cha mẹ hai bên cùng vào nhà. Sau đó, họ ngồi giữa nhà, xung quanh rượu ghè, thịt gà và thịt lợn được chuẩn bị sẵn. Tiếp đó bà mối (chủ hôn) của đôi vợ chồng tuyên bố lý do cuộc gặp, sau đó nói về công lao của cha mẹ đã sinh thành nuôi dưỡng các con vất vả như thế nào...

Bánh chưng thay bằng cơm lam

Theo phong tục, người Jrai rất kỹ lưỡng trong việc chọn và chăm sóc con vật được xác định dùng để cầu, cúng trong ngày tết, nhằm tỏ lòng thành kính với thần linh, tổ tiên. Ngay từ khi mới nuôi, gia chủ sẽ làm một lễ nhỏ cầu xin các thần phù hộ cho nó hay ăn chóng lớn. Khi nuôi, nếu không may con vật này chết đi, muốn nuôi con vật khác để dùng trong ngày tết thì lại phải cúng lần nữa.

Men rượu cần là thứ không thể thiếu trong ngày lễ, tết của người Jrai. Ảnh: Trần Hiền

Khác biệt với các dân tộc khác, bánh chưng và bánh tét luôn là món ăn đặc trưng không thể thiếu trong ngày tết, thì người Jrai lại dùng cơm lam thay cho bánh. Cơm lam được nấu trong những ống lồ ô, cùng với đó là những chú lợn sau một thời gian thả rông đã được chăm sóc, vỗ béo. Đặc biệt, tết của người Jrai không thể thiếu men rượu cần. Người ta cho rằng, rượu là do Giàng (trời) bày cho cách làm, vậy nên khi muốn cầu thần linh chứng giám một việc gì đó, bắt buộc phải có rượu cần, như thế lời cầu nguyện mới linh nghiệm.

Nghi lễ mời thầy về làm lễ trong ngày tết cũng rất được chú trọng. Trước khi ăn uống, người Jrai thường nhờ thầy cúng gọi các thần núi, thần sông, thần suối gần đó và gọi tổ tiên về ăn chung...

Trong ngày tết, khi một nhà tổ chức ăn uống, chỉ cần được thông báo hay nghe tin, không cần biết gia chủ có mời hay không, người ngoài vẫn mang thức ăn, gạo đến góp và ăn, uống bình thường. Gia chủ cũng chẳng quan tâm hay để ý việc ai góp nhiều hay ít, với họ có người đến là “ưng cái bụng” rồi. Cứ thế, họ uống rượu rồi quây quần bên đống lửa đỏ rực, nắm tay nhau tạo thành vòng tròn cùng múa điệu xoang trong tiếng ngân vang của cồng chiêng gần gũi.