Bên chung trà ngày Tết ở Nam Bộ, nghe các cụ giảng vui về bánh, trái

Đón Tết, vui xuân, nếu các cháu tung tăng vui đùa bên những bộ đồ mới may, lo le “quà mừng tuổi” nào bánh, nào kẹo, nào những tờ giấy bạc mới tinh chưa có lằn xếp, thì các cô tụm năm tụm ba cắn hột dưa lách tách cho môi thêm hồng, miệng thêm duyên, hoặc nhỏ nhẻ miếng mứt ngọt do chính bàn tay khéo léo mình làm ra; các cụ ngồi bên bình trà mà “thời sự” toàn những chuyện đời xưa, đời nay.

Xưa thì “dựng nêu ăn chè”; “pháo tre một tiếng trừ năm cũ”; lắng nghe con gì kêu đầu tiên trong đêm giao thừa để ngầm đoán vận số năm mới ngay trong những giờ phút thiêng liêng đầu năm đầu tháng, rồi thì múa lân, kiêng kỵ quét nhà…; nay thì râm ran bàn luận nào giá lúa, gía phân, nào khu dân cư mới mở, thậm chí phân tích tình hình kinh tế tài chính bên Tây bên Tàu!…

- Bánh ích/ ít

Bánh ếch/ ích/ ít

Nguyên tên là bánh ếch, vì khi gói rồi để bánh vô cái xề, chúng sắp lớp nhau giống như những con ếch ngồi (“ếch hội”) nên kêu bánh ếch. Đây cũng là một loại bánh truyền thống, thường được làm trong những ngày giỗ, Tết để “trước cúng sau ăn”. Có lẽ do nghiệm rằng dâng (con) “ếch” hèn mọn lên cúng trên bàn thờ Ông bà là thiếu tôn kính nên dần về sau để không “trái đạo”, dân gian nói là bánh ích, nhưng lại viết là ít. Từ đó có câu thơ đối vui: “Bánh nhiều quá cũng kêu bánh ít, Chuối non nhớt cũng gọi chuối già!”.

- Bánh cúng

Bánh cúng

Nguyên tên của nó là bánh cuốn, vì khi làm, người ta cuốn lá tròn lại như cái ống, rồi cho bột vô cột bít lại mà nấu. Dần về sau, có lẽ để không bị trùng tên với bánh cuốn (quấn cuốn bằng bánh tráng trắng) người ta gọi trại thành bánh cúng – là thứ bánh nay thường thấy dâng cúng trong những ngày “làm tuần”.  

- Bánh ú

Bánh ú

Nguyên tên nó là bánh ấu, vì hình dạng nó có những góc nhọn đưa ra tựa như trái ấu, nhưng ấu vốn là một loại “trái”, nên để không bị trùng, dân gian gọi trại thành bánh ú. Cũng có người giảng  nguyên tên bánh ú là bánh vú, nhưng cái vú thì để bú chớ ai lại cắn, nhai, nuốt bao giờ (đó là chưa nói đến việc đem “cái vú” dâng cúng tổ tiên trên bàn thờ – rất “khó coi”), thành ra phải sửa nói là bánh ú cho thanh nhã.

– Bánh tét

Bánh tét

“Cái gì trong trắng ngoài xanh, Trồng đậu trồng hành mà thả heo vô”; hoặc vui hơn: “Tực từng tưng dây lưng quấn trước, Tực tưng từng dây quần quấn sau”.

– Bánh phồng: “Mình tròn thình thịch, da trắng tinh, Nóng lên nổi hột đầy mình em ơi!”.

Nướng bánh phồng

Trái thì dưa hấu (xanh vỏ đỏ lòng, đặc sản của nước ta – sự tích An Tiêm), xoài, cam, quýt, bưởi (các loại này cũng đều là đặc sản của Việt Nam – xưa dùng làm quà ngoại giao; chuối, đu đủ (ngon, bổ lại mềm, các cụ rụng hết răng vẫn ăn được ngon lành). Cho đến nay dù đã trải hàng ngàn năm, cứ đến ngày Tết dân ta vẫn giữ tục chưng cúng “ngũ quả” nhưng không phải 5 loại quả nhất định như xưa (theo sách Chiến thư, nó có đặc tính cảm ứng và trợ lực cho ngũ cốc, tức 5 thứ hạt được dùng làm lương thực chính là: gạo, nếp, lúa mì, mè và  đậu) mà là 5 loại quả ngon bất kỳ nào cũng được.

Tuy nhiên, để thể hiện lòng thành hiếu kính, sau này người ta dâng cúng Ông bà nhiều hơn 5; còn chưng thì chọn 5 loại quả có tên gọi như ý mong muốn là cầu (mảng cầu), tiền (nho – xưa, trên đồng tiền có chữ Nho, nên khi túng thiếu dân gian thường nói “trong túi không có một đồng một chữ”), đủ (đu đủ), xài (xoài), sung (sung mãn, tràn đầy).