Xuân Quỳnh – Lưu Quang Vũ: Mối tình thơ bất tử

Nhà thơ Xuân Quỳnh tên đầy đủ là Nguyễn Thị Xuân Quỳnh, sinh ngày 6/10/1942 tại xã Văn Khê, thị xã Hà Đông, tỉnh Hà Tây cũ (nay là phường La Khê, quận Hà Đông, Hà Nội). Xuất thân trong một gia đình công chức, mẹ mất sớm, bố thường công tác xa, Xuân Quỳnh được bà nội nuôi dạy từ nhỏ đến khi trưởng thành. Từ 1962 đến 1964, Xuân Quỳnh theo học Trường bồi dưỡng những người viết văn trẻ (khóa 1) của Hội Nhà văn Việt Nam.

Bà là hội viên Báo Văn nghệ từ năm 1967 và là ủy viên BCH Hội Nhà văn Việt Nam khóa 3. Bà mất ngày 29/8/1988 trong một vụ tai nạn giao thông tại đầu cầu Phú Lương, tỉnh Hải Dương cùng chồng là nhà viết kịch Lưu Quang Vũ và con trai Lưu Quỳnh Thơ mới 13 tuổi. Năm 2001, bà được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật. Năm 2017, Xuân Quỳnh được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh.

Nói về cuộc đời và sự nghiệp văn chương của Xuân Quỳnh, không thể không nhắc tới người bạn đời của bà là nhà thơ – nhà viết kịch Lưu Quang Vũ, người đã cùng đồng hành với Xuân Quỳnh từ 1973 cho đến ngày cả hai người từ giã cuộc đời. Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ là hai gương mặt thơ tiêu biểu của nửa cuối thế kỷ 20, họ vừa tiếp thêm sức mạnh cho nhau, là điểm tựa tinh thần của nhau, vừa là nguồn cảm hứng để cùng cho ra đời những tác phẩm nghệ thuật.

Trước khi đến với nhau vào năm 1973, Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ đều đã trải qua một cuộc hôn nhân đổ vỡ. Xuân Quỳnh hơn Lưu Quang Vũ 6 tuổi, đó cũng là một trong những trở ngại mà họ phải vượt qua để bước vào xây dựng một hạnh phúc mới, một gia đình mới. Hai vợ chồng Xuân Quỳnh – Lưu Quang Vũ đã sống với nhau cho đến những ngày cuối cùng trong một căn phòng chật hẹp, chỉ vỏn vẹn 6m2 ở phố Huế (Hà Nội). Thế nhưng cũng chính từ đây, biết bao tác phẩm xuất sắc của hai nhà thơ đã ra đời, được nhiều độc giả yêu mến và nằm trọn trong trái tim họ suốt mấy chục năm qua.

Có thể nói, cả Xuân Quỳnh – Lưu Quang Vũ đã viết rất nhiều bài thơ như để dành riêng cho nhau. Qua mỗi tác phẩm người đọc thấy được tình yêu của họ, thế giới tâm hồn của họ cũng như phong cách nghệ thuật riêng biệt của mỗi tác giả. Một trong những bài thơ đầu tiên mà Xuân Quỳnh viết tặng Lưu Quang Vũ. Đó là bài thơ Trời trở rét năm 1983:

Sao không cài khuy áo lại anh

Trời lạnh đấy, hôm nay trời trở rét

Gió nhiều quá phòng trở nên chật hẹp

Bụi mù ngoài đường phố ít người qua

Em từ nhà ra tới ngã tư

Gặp đèn đỏ trước hàng đinh thứ nhất

Chờ sang đường đèn xanh vừa bật

Em lại quay về, thành phố mùa đông

Em đi qua hiệu sách ngoại văn

Cô bán sách ngồi sau quầy lặng lẽ

Trong tủ kính sách nằm yên tĩnh thế

Nào ai hay bão táp ở từng trang

Đến hay là mặt nước hồ Gươm

Vừa xanh đấy như lòng người dễ hiểu

Trời trở gió, hồ trở nên mềm yếu

Nên đổi thay rồi một sắc ưu tư

Chỉ vui là những gánh hàng hoa

Rét nóng mặc thế nào hoa cũng nở

Hoa mỉm cười giễu người qua phố

Đang giấu trong áo ấm niềm lo

Em thấy mình cũng thật vẩn vơ

Lại đi thương cây bàng trước cửa

Cây dù nhỏ, gió dù gió dữ

Hết mùa này cây lại lên xanh

Sao không cài khuy áo lại anh

Trời lạnh đấy, hôm nay trời trở rét...

(Nguồn: Vân Long, Xuân Quỳnh - thơ và đời, NXB Văn hoá thông tin, 2004)

Đây là một trong những bài thơ điển hình cho phong cách và giọng điệu Xuân Quỳnh, chất nữ tính trong thơ Xuân Quỳnh. Đó là chất giọng yêu thương nồng nàn, nhẹ nhàng thủ thỉ, thiết tha tình cảm. Là người thiếu vắng tình cảm mẹ cha từ nhỏ, nên Xuân Quỳnh luôn khao khát sự ấm áp của tình cảm gia đình, luôn bày tỏ tình cảm trìu mến với những người mà chị yêu thương.

Đọc thơ Xuân Quỳnh, luôn cảm thấy một dòng cảm xúc mãnh liệt, chân thành, cái nồng nàn trong thơ Xuân Quỳnh rất nhanh chóng lan tỏa và khiến người đọc mủi lòng, cảm động. Tình yêu của Xuân Quỳnh dành cho Lưu Quang Vũ vừa như một người vợ, vừa như một người chị, một người em. Lúc nào cũng khao khát gần nhau, được ở bên nhau. Chúng ta sẽ cùng đọc một bài thơ trong hoàn cảnh khi Xuân Quỳnh là người phải đi xa, một chuyến công tác ở một tỉnh miền Bắc, có lẽ cũng không phải chuyến đi dài ngày, nhưng nỗi nhớ chồng con, nỗi nhớ gia đình ngay lập tức ùa về. Đó là bài thơ Chỉ có sóng và em năm 1983:

Đã xa rồi căn phòng nhỏ của em

Nơi che chở những người thương mến nhất

Con đường nắng, dòng sông trước mặt

Chuyến phà đông. Nỗi nhớ cứ quay về

Đêm tháng năm hoa phượng nở bên hè

Trang giấy trắng bộn bề bao ký ức

Ngọn đèn khuya một mình anh thức

Nghe tin đài báo nóng lại thương con

Anh yêu ơi, hãy tha lỗi cho em

Nếu đôi lúc giận hờn anh vô cớ

Những bực dọc trong ngày vất vả

Làm anh buồn mà em có vui đâu

Chỉ riêng điều được sống cùng nhau

Niềm sung sướng với em là lớn nhất

Trái tim nhỏ nằm trong lồng ngực

Giây phút nào tim đập chẳng vì anh

Một trời xanh, một biển tận cùng xanh

Và gió thổi và mây bay về núi

Lời thương nhớ ngàn lần em muốn nói

Nhưng bây giờ chỉ có sóng và em...

(Nguồn: Xuân Quỳnh, Tự hát, NXB Tác phẩm mới, 1984)

Và giống như để đáp lại tình cảm của người bạn đời, người yêu thương mình tha thiết. Nhiều bài thơ của Lưu Quang Vũ đã ra đời Và anh tồn tại là một trong những thi phẩm như vậy.

Lưu Quang Vũ gửi Xuân Quỳnh trong những ngày Xuân Quỳnh đi công tác xa:

Quỳnh thương yêu,

Em gắng đi về bằng máy bay cho khỏe, không mua gì cũng được. Về với anh và con, về với nhà ta đi thôi. Về với phố Huế chật hẹp, với nhà trẻ nơi ta đón Mí, với quán cà phê Nguyễn Công Trứ, nơi ta uống cà phê 2 hào buổi sáng với những gã giáo viên còm, những người công nhân lam lũ và những tay thợ làm đạo cụ sân khấu, về với những con đường chúng ta vẫn đi, những công việc, với cái thành phố nghèo, nơi người ta sống rất khổ mà vẫn luôn tìm cách để sống cho thanh thản trong nỗi khổ ấy, sống thanh thản và yên tĩnh.

Mùa đông này, về với anh, đi bên anh, nằm bên anh trong căn phòng đầy tranh của chúng ta. Và với Mí tuyệt vời của chúng ta. Và chúng ta sẽ viết chứ, sợ gì em nhỉ?

Nếu chúng ta là kẻ không có tài chí lắm, không viết được điều gì to tát, thì cũng sẽ viết được những trang sách về những năm tháng ta sống, về những cay đắng và những niềm yêu thương đơn giản của con người. Hôn em rất lâu.

Và một trích đoạn bức thư Xuân Quỳnh gửi Lưu Quang Vũ:

Anh nhớ thương của riêng em,

Suốt từ hôm đi, chưa lúc nào mở mắt ra được. Muốn viết cho anh ngay, viết nhiều, nhưng bận quá và căng thẳng quá. Hôm em đi, trời mưa chỉ kịp nhìn anh xuống xe đạp và khoác cái mảnh ni lông trắng.

Cả đời em, em chỉ muốn cố gắng sao cho anh đỡ nhọc nhằn. Lắm lúc em thấy em không xứng đáng với anh không phải về tình yêu mà về trí tuệ. Em cảm thấy em già rồi, già về thể chất đã đành nhưng lại còn già về sự yên phận của người đàn bà, về những sự nhỏ nhen tầm thường của đời sống. Em nhìn mặt em trong gương, em thấy em không xứng đáng với anh.

Tất cả trong anh là cái gì đó đang vươn lên, đang nổi dậy. Tất cả trong anh là sự bắt đầu mà con đường của anh thì còn xa tít tắp. Con người anh như cây đàn, vừa tiếp nhận những luồng gió của cuộc sống vừa trả lại cho cuộc sống biết bao nhiêu âm thanh".

Từ những trích đoạn trong bức thư của Xuân Quỳnh có thể thấy trong tâm hồn nữ sĩ ở những năm tháng về sau này, có cả những mặc cảm, dự cảm, lo âu. Tâm trạng đó cũng thấy trong bài thơ Không đề của Xuân Quỳnh: Mắt anh nâu một vùng đất phù sa/ Vùng đất của nơi nào trong trí nhớ/ Em chiếm đoạt rồi em hoảng sợ/ Giữa vô cùng hoang vắng giữa cô đơn/ Mấy năm rồi thơ em buồn hơn/ Áo em rộng lòng em tan nát…

Lưu Quang Vũ vẫn yêu thương trân trọng Xuân Quỳnh cho đến những ngày tháng cuối cùng hai người bên nhau. Một trong những bài thơ cuối cùng của Lưu Quang Vũ, được viết 5/1988, tức là chỉ 3 tháng trước khi qua đời. Bài thơ ấy có tên: Thư viết cho Quỳnh trên máy bay

Có phải vì mười lăm năm yêu anh

Trái tim em đã mệt?

Cô gái bướng bỉnh

Cô gái hay cười ngày xưa

Mẹ của các con anh

Một tháng nay nằm viện.

Chiếc giường trắng, vách tường cũng trắng

Một mình em với giấc ngủ chập chờn

Thương trái tim nhiều vất vả lo buồn

Trái tim lỡ yêu người trai phiêu bạt

Luôn mắc nợ những chuyến đi, những giấc mơ điên rồ, những ngọn lửa không có thật

Vẫn là gã trai nông nổi của em

Người chồng đoảng của em

15 mùa hè chói lọi, 15 mùa đông dài

Người yêu ơi

Có nhịp tim nào buồn khổ vì anh?

Thôi đừng buồn nữa, đừng lo phiền

Rồi em sẽ khỏe lên

Em phải khoẻ lên

Bởi ta còn rất nhiều dặm đường phải đi

Nhiều việc phải làm nhiều biển xa phải tới

Mùa hè náo động dưới kia

Tiếng ve trong vườn nắng

Và sau đê sông Hồng nước lớn

Đỏ phập phồng như một trái tim đau

Từ nơi xa anh vội về với em

Chiếc máy bay bay dọc sông Hồng

Hà Nội sau những đám mây

Anh dõi tìm: đâu, giữa chấm xanh nào

Có căn phòng bệnh viện nơi em ở?

Trái tim anh trong ngực em rồi đó

Hãy giữ gìn cho anh

Đêm hãy mơ những giấc mơ lành

Ngày yên tĩnh như anh luôn ở cạnh

Ta chỉ mới bắt đầu những ngày đẹp nhất

Vở kịch lớn, bài thơ hay nhất

Dành cho em, chưa kịp viết tặng em

Tấm màn nhung đỏ thắm

Mới bắt đầu kéo lên

Những ngọn nến lung linh quanh giá nhạc

Bao nỗi khổ niềm yêu thành tiếng hát

Trái tim hãy vì anh mà khoẻ mạnh

Trái tim của mùa hè, tổ ấm chở che anh...

(Nguồn: Lưu Quang Vũ, thơ tình, NXB Văn học, 2002)

Đây là bài thơ cuối cùng của Lưu Quang Vũ.

Tình yêu của họ đã được truyền tài trong bài thơ Thuyền và biển mà nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu đã phổ thơ Xuân Quỳnh từ những năm 80 của thế kỷ trước. Bài thơ được âm nhạc chắp cánh, là một bản tụng ca muôn đời về vẻ đẹp và sự thủy chung son sắt của lứa đôi.

Trong chương trình Đôi bạn văn chương được phát thanh trên kênh VOV6 22h30 thứ tư ngày 5/10/2022, phát lại vào 22h30 thứ tư ngày 12/10/2022, Nguyễn Hoàng Điệp - Tổng đạo diễn chương trình đêm thơ - nhạc - kịch Hoa cúc xanh kỷ niệm 80 năm sinh nhật nữ thi sĩ Xuân Quỳnh sẽ là khách mời để cùng chia sẻ với thính giả tình yêu với thơ tình Xuân Quỳnh - Lưu Quang Vũ. Trong chương trình còn có giọng đọc thơ của các nghệ sĩ Băng Thanh Sơn, Cát Lam thể hiện các bài thơ của Xuân Quỳnh.

Cảm nhận của nhà thơ Bình Nguyên Trang về những bài thơ tình mà Xuân Quỳnh đã dành cho Lưu Quang Vũ cùng những ký ức của nhà báo Lưu Quang Định - Tổng biên tập báo Nông thôn Ngày nay/Điện tử Dân Việt với những kỷ niệm về người anh trai Lưu Quang Vũ và người chị dâu – nhà thơ Xuân Quỳnh cũng sẽ được chia sẻ trong chương trình.