Nhật Bản: Thơ Haiku mai một vì trái đất nóng lên?

Ngay cả trong bối cảnh đô thị hóa và hiện đại hóa không ngừng, Nhật Bản luôn giữ gìn được một nền văn hóa ca ngợi vẻ đẹp các mùa trong năm. Các bài hát nhạc pop ca ngợi tình yêu và cùng với sự xuất hiện của mùa xuân, sakura (hoa anh đào); các nhà hàng quảng cáo các món ngon theo mùa, và những bức thư trang trọng mở đầu bằng cách đề cập đến vẻ đẹp vàng óng của cây cối dưới nắng thu hay tuyết tung bay trong không khí mùa đông.

Tuy nhiên, theo Nikkei, phải đau lòng nhận xét rằng, những nét vẽ đầy màu sắc như vậy trong truyền thống Nhật Bản về bốn mùa trong năm, đang phai nhạt do sự nóng lên toàn cầu.

Sự nóng lên của trái đất đã gây ra một hệ quả đó là việc mất mùa ở nhiều nơi, đặc biệt là mùa xuân và mùa thu. Theo một nghiên cứu năm 2021 ở Trung Quốc, nếu lượng khí thải carbon dioxide không thể giảm, mùa hè ở bán cầu bắc có thể chiếm một nửa năm vào năm 2100, mùa đông có thể kéo dài chưa đầy hai tháng, mùa xuân và mùa thu đều có thể giảm thời gian.

Điều này ám chỉ một mối đe dọa hiện hữu đối với văn hóa Nhật Bản, nơi cảm nhận về các mùa đóng một vai trò cơ bản từ văn học, ẩm thực đến nghệ thuật. Sự ngưỡng mộ và đánh giá cao này đối với các mùa được cho là xuất phát từ địa lý của Nhật Bản, nơi từ lâu có bốn mùa khí hậu rất rõ rệt, mỗi mùa có thời gian trong năm gần như nhau.

Thơ Haiku mai một vì trái đất nóng lên

Văn hóa Nhật Bản đã cảm nhận được sự thay đổi. Một ví dụ điển hình là haiku, một thể thơ rất ngắn bắt nguồn từ Nhật Bản trong đó các mùa là một yếu tố thiết yếu.

Mỗi bài haiku phải bao gồm một thuật ngữ theo mùa gọi là kigo để chỉ mùa mà nội dung của bài haiku đang diễn ra. Mặc dù không có những quy tắc cụ thể về việc sử dụng từ nào trong văn cảnh cụ thể, kigo vẫn được thừa nhận rộng rãi và các mùa mà chúng đại diện được liệt kê trong "Saijiki", một từ điển kigo có tiêu đề được dịch theo nghĩa đen là "biên niên sử của năm".

Một kigo có thể là bất cứ thứ gì rõ ràng theo mùa, chẳng hạn như tên của một loại gió, thời tiết, thực vật hoặc động vật cụ thể, nhưng một số thứ đó đang trở nên hiếm dần.

"Hãy lấy koharubiyori, một kigo của cuối thu đầu đông được sử dụng để diễn tả một ngày có thời tiết ấm áp, ôn hòa, có nắng, gần giống như mùa xuân giữa những ngày lạnh giá khắc nghiệt, gắn liền với cảm giác nhẹ nhàng và thoải mái. Ngày nay, thời tiết có nhiều ngày ấm áp hơn vào thời điểm đó trong năm, vì vậy bạn không thể thực sự đồng cảm với kigo, mùa và cảm xúc đó nữa", Etsuya Hirose, một chuyên gia và là nhà thơ haiku cho hay.

Một kigo khác như vậy là shinryoku, có nghĩa là màu xanh tươi đầu tiên của những chiếc lá non đầu hè. Thuật ngữ này dường như đang mất dần sự hiện diện giữa các thuật ngữ như sakura và aoba, màu xanh tươi tốt của lá vào cuối mùa hè, khi thời tiết nóng bức nhanh chóng bước qua mùa xuân và thực vật thích nghi để theo kịp.

Hirose nói: "Một cách để nghĩ về nó là thử tìm một hình thức biểu đạt hoặc sự đa dạng mới trong thực tế của những ngày ấm áp hơn. Nhưng sự đa dạng trong thơ haiku sẽ bị mất đi, cũng như tư duy và văn hóa được nuôi dưỡng qua nhiều thế hệ trên đất nước Nhật cũng vậy."

Haiku chỉ là một phần của cái giá vô hình mà người Nhật đang phải trả cho sự nóng lên toàn cầu.

UNESCO đã đưa washoku, văn hóa ăn uống truyền thống của người Nhật, vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể vào năm 2013, mô tả nó như một "tập quán xã hội... gắn liền với tinh thần tôn trọng thiên nhiên, có liên quan mật thiết đến việc sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên".

Một ví dụ điển hình là osechi - món ăn truyền thống trong ngày Tết của người Nhật. Đó là phong tục phục vụ các món ăn được trang trí đẹp mắt bằng cách sử dụng các nguyên liệu cụ thể, mỗi nguyên liệu đều có một ý nghĩa tượng trưng. Nhưng một số thành phần đang trở nên khó kiếm hơn khi sự nóng lên toàn cầu đã phá vỡ hệ sinh thái.

"Vào năm 2023, ẩm thực osechi sẽ rơi vào tình trạng chưa từng có khi các nguyên liệu từng phổ biến không còn nữa. Chúng ta phải cho rằng sự nóng lên toàn cầu là một yếu tố chính", một nhà hàng washoku ở Tokyo than thở trên blog của mình vào tháng 12. 

Nhà hàng liệt kê lượng bạch tuộc biển đánh bắt cực kỳ nghèo nàn, loài thường được đưa vào osechi vì màu đỏ và trắng tương phản, tượng trưng cho kỷ niệm và sự may mắn. Tương tự với các thành phần của botargo (trứng cá ướp muối), một món ngon hiếm có được chào đón trong osechi như một biểu tượng của một cuộc hôn nhân hạnh phúc may mắn với những đứa trẻ khỏe mạnh.

Một số loài hải sản đang trở nên khó đánh bắt hơn do ô nhiễm biển, axit hóa đại dương và nhiệt độ nước tăng cùng với số lượng ngư dân ngày càng giảm. Điều này đã bắt đầu ảnh hưởng đến sushi, món ăn đã khẳng định vị trí là một trong những món ăn phổ biến nhất trên thế giới.

Sado, trà đạo Nhật Bản, là một ví dụ khác. Một số loại cây trồng theo mùa quan trọng đang trở nên khan hiếm vì chúng khó trồng hơn.

Theo Nikkei, biến đổi khí hậu đang ngấm vào truyền thống và văn hóa và biến đổi nó một cách không thể đảo ngược. Mặc dù những thay đổi này có thể được hiểu là sự tiến hóa, nhưng thật đáng tiếc vì lẽ ra chúng có thể được giảm nhẹ hoặc tránh được nếu tất cả chúng ta nỗ lực hơn để bảo vệ khí hậu.