Đàn tính tẩu – "Món ăn tinh thần" không thể thiếu của đồng bào Thái ở Lai Châu

Cây đàn tính tẩu hiện diện trong các hoạt động văn hóa, văn nghệ của đồng bào Thái ở Lai Châu

Nậm Ty là bản của đồng bào Thái, ở xã Nậm Hàng, huyện Mường Tè (nay thuộc huyện Nậm Nhùn). Năm 2017, Nậm Ty lên nơi ở mới theo chương trình tái định cư thủy điện Lai Châu. Lên nơi ở mới, nhớ bản, nhớ mường, những lớp người già ở bản tập hợp lại thành đội văn nghệ, khi có việc là hát, đàn cho nhau nghe. Vào những dịp, bản, xã có sự kiện, trên trục đường bê tông mới là những bước chân rộn rã mỗi lúc một đông kéo về nhà văn hóa, cùng tiếng nói, tiếng cười, hòa cùng tiếng đàn tính tẩu vang lên không ngớt.

Nghệ nhân ưu tú Lâm Văn Điện, ở bản Nậm Ty (Nậm Hàng, Nậm Nhùn, Lai Châu) vui vẻ cho biết: Bao đời nay, người Thái ở xã Nậm Hàng nói riêng, ở tỉnh Lai Châu nói chung coi cây đàn tính là "người bạn" trong cuộc sống thường ngày cũng như là vật báu của cả cộng đồng. Cây đàn tính tẩu là một "món ăn tinh thần", hiện diện trong những sinh hoạt văn hóa qua bao thế hệ đồng bào Thái. Đàn tính được dùng để đệm cho hát dân ca, múa xòe và các lễ hội, được sử dụng trong hát giao duyên tỏ tình trai gái. Cây đàn trở thành một trong những biểu tượng của văn hóa Thái.

Với đồng bào Thái, đàn tính tẩu là nhạc cụ không thể thiếu trong những đêm xòe, những ngày hội hay trong các nghi lễ. Tính tẩu là nhạc cụ chính, dùng để độc tấu, đệm hát và chơi giai điệu múa. Các chàng trai người Thái vừa đàn Tính Tẩu vừa múa bằng nhạc cụ này. Khi đệm hát, tính tẩu thường chơi giai điệu của lời ca. Trong nhạc múa, Tính Tẩu có những bài bản riêng. Tính tẩu gắn kết với đồng bào Thái trắng trong các lễ hội cầu mưa, cầu mùa, hát Hạn Khuống, Kin Then Pang, Xên bản, Xên Mường... và hiện diện trong hoạt động văn hóa mỗi dịp lễ tết, dịp Xuân về.

Trong không khí rộn ràng, ngập tràn hương sắc mỗi độ xuân về, các chàng trai, cô gái người Thái lại cất lên lời ca đằm thắm, mượt mà với điệu then và cây đàn tính quen thuộc. Âm thanh ấy như dòng sông, con suối chảy mãi, nối tiếp nhau, từ mùa xuân này tới mùa xuân khác, trường tồn cùng thời gian.

Là người có thâm niên làm và sử dụng cây đàn tính tẩu, mỗi năm, ông Điện làm ra hàng chục cây đàn tính, được bà con dân tộc Thái trong vùng tìm đến mua. Những chiếc đàn ông chế tác có sự tinh tế, khéo léo và cầu kì, chứa đựng tình yêu đặc biệt với nét đẹp văn hoá tinh thần của dân tộc Thái. Tiếng đàn tính tẩu cất lên âm thanh nghe thanh nhẹ, trầm ấm mang âm hưởng của núi rừng Tây Bắc.

Nét độc đáo của cây đàn tính tẩu

Theo ông Điện, để làm được cây đàn tính phải trải qua nhiều công đoạn phức tạp, như: chọn bầu, làm cần, mặt đàn và chọn dây đàn. Công đoạn chọn bầu đàn là quan trọng nhất, bởi bầu đàn quyết định âm thanh và độ trầm bổng của đàn. Người làm đàn giỏi không chỉ có đôi tay khéo léo mà còn phải có khả năng cảm thụ âm nhạc.

"Bầu đàn làm bằng vỏ quả bầu khô. Kích cỡ quả bầu có thể thay đổi nhưng đường kính thường là 15-20cm. Làm đàn tính tẩu khó nhất là tìm bầu. Quả bầu không quá to, cũng không quá nhỏ, hình dáng bên ngoài phải tròn đẹp, vỏ dày, gõ vào phải kêu đanh, như thế đàn mới có âm sắc chuẩn" – ông Điện cho hay.

Qua câu chuyện với nghệ nhân ưu tú Lâm Văn Điện, được biết: Người Thái ở Lai Châu thường làm cần đàn tính bằng gỗ cây Mảy pin pết và Mảy mú. Các loại cây này có thân gỗ dẻo, ít mối mọt, nhẹ và thẳng. Chọn gỗ phải lựa chọn những cây gỗ già, mịn, ít vân, ít mắt thì cần đàn mới có độ bền cao, đàn dùng lâu mà cần không bị cong vênh.

Thường thì độ dài của cần đàn phụ thuộc vào chính người chơi, theo đội dài ngắn của sải tay, khoảng chừng 5 đấm tay của người chơi đàn. Tính tẩu có hai dây làm bằng dây cước. Trước đây, dây đàn được làm bằng dây tơ, tơ phải là tơ mịn, là loại tơ cuối, lấy từ tơ tằm ra, sợi càng nhỏ càng tốt. Tiếng đàn tính tẩu có âm sắc êm dịu, thanh thoát, khi thì cao vút, khi thâm trầm.

Tiếng đàn tính tẩu mãi ngân vang giữa bản làng người Thái

Chia sẻ với Dân Việt về niềm đam mê đàn, hát của mình, ông Điện phấn khởi nói: Từ nhỏ tôi ham mê đàn, ham mê đánh đàn và rất thích hát ca. Ngay từ khi còn nhỏ, tôi đã được cha mẹ và các cụ trong bản dạy cho hát làn điệu then, chơi đàn tính tẩu trong các dịp lễ hội. Vì vậy, việc chơi đàn tính, hát then cổ đã ngấm vào máu và trở thành niềm đam mê của tôi.

Yêu âm nhạc, mong muốn các nhạc cụ của dân tộc mình không bị mai một, ông Diện đã dành nhiều thời gian cùng bà con trong bản tập luyện, duy trì sinh hoạt văn hoá truyền thống trong cộng đồng. Thành viên trong câu lạc bộ văn nghệ của bản Nậm Ty, ngoài những nghệ nhân, người cao tuổi, còn có nhiều thành viên trẻ tuổi yêu thích loại hình nghệ thuật truyền thống của dân tộc.

Các nghệ nhân như: ông Lâm Văn Điện; Khoàng Văn Hóa; Lò Văn Kín… thường xuyên tìm tòi, sưu tầm các làn điệu đàn tính, hát then truyền thống để bà con tập luyện và sinh hoạt, phục vụ cho các hoạt động văn hóa, văn nghệ tại cơ sở.

Những thanh âm trong trẻo sẽ mãi ngân vang lên giữa bản làng người Thái ở Lai Châu nói riêng, ở vùng Tây Bắc nói chung. Tiếng đàn Tính vừa tha thiết ngọt ngào như âm thanh của núi rừng, vừa gần gũi bình dị giống như sự giao hòa trong cuộc sống giữa con người với thiên nhiên.