Đánh giá liệu nhà máy điện hạt nhân Kursk có thể lặp lại thảm họa sốc Chernobyl ở Ukraine?

Trong những ngày gần đây, tình hình xung quanh nhà máy điện hạt nhân Kursk (NPP) đã trở nên phức tạp hơn. Hôm 8/8, các mảnh vụn và mảnh vỡ của tên lửa bị bắn hạ đã được tìm thấy trong khuôn viên của nhà máy, bao gồm cả khu vực xử lý chất thải phóng xạ. Ngày 9/8, một trạm biến áp đã bị phá hủy, khiến thị trấn Kurchatov, gần nhà máy nhất, đã mất điện. 

Ngày 10/8, Tập đoàn năng lượng nguyên tử quốc gia Nga Rosatom đã cảnh báo rằng "hiện tại vẫn có nguy cơ thực sự về các cuộc tấn công và khiêu khích từ quân đội Ukraine tại nhà máy điện hạt nhân."

Nhật báo Kommersant đã trò chuyện với Valentin Gibalov, một chuyên gia hạt nhân độc lập chuyên về thiết bị đo liều lượng, về các kịch bản khác nhau cho các nhà máy điện.

* Tình hình an ninh tại nhà máy điện hạt nhân Kursk khác biệt như thế nào so với nhà máy điện hạt nhân Zaporozhye (đang do Nga kiểm soát trên lãnh thổ đã sáp nhập)? Các nhà máy đều gần khu vực xung đột, nhưng những đặc điểm riêng của chúng là gì? Sự khác biệt giữa các lò phản ứng loại kênh công suất cao (RBMK) tại Kursk và các lò phản ứng nước - nước nặng (VVER) tại Zaporozhye là gì?

- Vâng, lần thứ hai trong lịch sử, chúng ta có nguy cơ chứng kiến một nhà máy điện hạt nhân lớn ở khu vực chiến tranh. Kursk có bốn tổ máy với các lò phản ứng RBMK-1000, và hai tổ máy nữa với các lò phản ứng VVER-TOI đang được xây dựng. 

Sự khác biệt chính giữa RBMK và VVER-1000 là sự thiếu vắng của một vỏ bọc chứa trong loại đầu tiên – một lớp vỏ bê tông cốt thép dày được thiết kế để giữ hơi nước bên trong buồng phản ứng trong trường hợp có sự giảm áp. 

Các lò phản ứng RBMK không có cấu trúc như vậy. Điều này làm tăng sự dễ bị tổn thương của nhà máy điện hạt nhân loại này trước các cuộc tấn công ngẫu nhiên hoặc không ngẫu nhiên bằng đạn, tên lửa, bom, v.v., điều này có thể dẫn đến một sự cố phóng xạ với sự giải phóng các chất phóng xạ. 

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng ngay cả một RBMK "không được bảo vệ" cũng là một cấu trúc công nghiệp lớn và đồ sộ, tức là các loại vũ khí nặng nhất sẽ phải được sử dụng để gây hư hại cho nhà máy hạt nhân với sự cố phóng xạ. Hơn nữa, khác với nhà máy điện hạt nhân Zaporozhye, nhà máy điện hạt nhân Kursk có khả năng được bảo vệ bởi một hệ thống phòng không mạnh mẽ, điều này làm cho kịch bản này nói chung là khó xảy ra.

* Có những kịch bản nào khác có thể xảy ra nếu nhà máy bị bom? Ví dụ, nếu lò phản ứng không bị trúng đạn nhưng phòng máy hoặc máy biến áp thì sao?

- Cần lưu ý rằng một nhà máy điện hạt nhân là một cơ sở công nghiệp khổng lồ và tất cả những gì nguy hiểm từ góc độ phóng xạ (lò phản ứng, bể chứa nhiên liệu đã qua sử dụng, chất thải phóng xạ rắn và chất thải phóng xạ lỏng) chiếm một phần nhỏ trong diện tích của nó, ít hơn 5%. 

Trong trường hợp các cuộc tấn công bằng đạn, khả năng thiệt hại dẫn đến việc đóng cửa nhà máy là không cao, mặc dù nếu tình hình kéo dài, có khả năng sẽ có quyết định đóng cửa các tổ máy với việc làm mát lò phản ứng để giảm nguy cơ. 

Một cuộc tấn công vào phòng turbine hoặc máy biến áp chắc chắn sẽ dẫn đến sự cố do con người gây ra, có thể nghiêm trọng, nhưng sẽ không dẫn đến sự giải phóng phóng xạ vì nhà máy hạt nhân được thiết kế với các hệ thống bảo vệ giai đoạn chống quá nhiệt và mất vỏ bọc, điều này giúp tồn tại khi hệ thống khác bị hư hại, ngay cả những hệ thống quan trọng cho sự hoạt động liên tục của nhà máy.

* Vậy, việc lặp lại tai nạn Chernobyl năm 1986 là không thể xảy ra? Tôi nói vậy vì các lò phản ứng ở đó cũng giống như ở Kursk.

- Vâng, điều này là không thể. Nguyên nhân gốc rễ của tai nạn tại Tổ máy 4 của nhà máy điện hạt nhân Chernobyl là các lỗi thiết kế trong lò phản ứng RBMK-1000, dẫn đến sự giải phóng nhanh chóng năng lượng hạt nhân tương đương với hàng trăm tấn TNT. 

Những lỗi thiết kế này đã được sửa chữa vào cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990. Các lò phản ứng đã được nâng cấp đáng kể. Hiện tại, không thể tái hiện cùng một vụ nổ trên các RBMK hiện có bởi bất kỳ tác động bên ngoài hoặc bên trong nào. 

Ngay cả khi chúng ta giả định một kịch bản không mấy khả thi về một cuộc tấn công quân sự quy mô lớn dẫn đến việc mở ra lò phản ứng – quy mô của sự cố phóng xạ sẽ nhỏ hơn nhiều so với vụ tai nạn Chernobyl.

* Vào tháng Bảy, có thông báo rằng nhiên liệu mới đã được chuyển đến tổ máy số 1 của Kursk NPP-2 và rằng các chuẩn bị đang được thực hiện cho 'vận hành lạnh và nóng của lò phản ứng.' Có nguy cơ gì không?

- Đây có lẽ là vấn đề ít nguy hiểm nhất trong các kịch bản tấn công nhà máy Kursk. Nhiên liệu mới có mức độ phóng xạ rất thấp, hoàn toàn trơ về mặt hóa học và nằm trong một cụm nhiên liệu mới được bảo vệ. Lò phản ứng của Tổ máy 1 NPP-2, đang được xây dựng, hiện không có vật liệu phóng xạ hoặc phân hạch nào đã được nạp vào, tổ máy đang trong quá trình đưa vào vận hành, tức là nó vẫn chưa phải là một nhà máy điện hạt nhân hoạt động.

* Việc giảm bớt nhân sự tại công trường xây dựng NPP Kursk 2 quan trọng đến mức nào? Dù sao đây cũng là công trường xây dựng hạt nhân lớn nhất ở Nga hiện nay.

- Vâng, từ góc độ các vấn đề rộng hơn mà chúng ta đang thảo luận, đây không phải là vấn đề nghiêm trọng. Kịch bản xấu nhất là tổ máy đầu tiên, hiện dự kiến vào năm 2025, sẽ bị trì hoãn một thời gian. Tốt nhất, thậm chí điều đó cũng không xảy ra.