Chiếc chiếu lát

Lát có hay loại: loại có khía, cọng to, nhưng giòn, bở không xài được. Đây là loại hại lúa, nhưng lại khó diệt trừ. Người bình dân đã bao phen khốn đốn vì loại thực vật hoang dại này. Lát dệt chiếu là loại cọng tròn cỡ ngón tay út, dài đến hơn sải tay. Lát mọc hoang trên những bãi sình lầy lội.

Ngoài Cà Mau thì ở Định Yên, thuộc huyện Lấp Vò của tỉnh Đồng Tháp cũng có nghề chiếu gia truyền. Làng chiếu Định Yên đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

"Định Yên có vựa chiếu to,

Lấy chồng xứ ấy khỏi lo chiếu nằm". - (Ca dao)

Sau khi đem lát về nhà, người ta giũ sạch, xốc lại cho suôn, bỏ những cọng hư, gãy, rồi dùng mác có mũi nhọn, bén chẻ cọng lát ra làm bốn, làm sáu phần. Sau đó đem phơi lát cho khô trắng. Nếu trời nắng đẹp thì khoảng vài ba ngày nắng to là được. Khi phơi, tránh trời mưa vì nước mưa mà ngấm vào thì coi như là lát bị thâm rất xấu.

Gom lại, chọn những cọng lát xấu để nhuộm màu để dệt các chiếu bông, hoặc bỏ bông, sọc trên những chiếu trắng cho đẹp mắt. Những cọng lát trắng ngà, đẹp mắt dùng làm mặt cho các nhánh bông, viền nền chữ, hoặc dệt chiếu bông cờ. Lát được nhuộm xong tiếp tục được đem phơi lại. Đường vào làng chiếu lan tỏa mùi lát mới thơm nồng, với những bó lát đang phơi nắng được nhuộm nhiều màu sắc sặc sỡ, ...

Bắt đầu dệt chiếu người ta dùng dây bố đã phơi khô se thành những sợi mắc lên thành từng hàng theo chiều dài của chiếc chiếu, những sợi đó dân gian gọi là sợi trân. Sợi nọ cách sợi kia khoảng phân tay. Trước khi mắc trân người ta xuyên những sợi dây đó qua lỗ cái "go" của khung dệt. Khung dệt làm bằng gỗ tốt, nặng. Nhiều khung dệt lâu ngày lên nước bóng láng, đen thui rất bền và đẹp. Mỗi chiếc chiếu có thể có một hoặc hai người dệt tùy theo chiều ngang hẹp hay rộng, tức là theo chiều dài của cọng lát.

Thêm người trùi lát. Cọng trùi làm bằng trúc hoặc dây mây già, một đầu có mấu để máng sợi lát vào rồi xiên qua các dây trân, lúc này người ngồi dệt nghiêng go để dây trân chia làm hai, một nửa trên, một nửa dưới. Cây trùi xiên qua đó, và người dệt dập khung rồi thò tay bẻ đầu lát lại. Để dệt được một chiếc chiếu dày dặn đến độ đổ nước không chạy, dài độ trên hai thước tây, người dệt giỏi cũng cần gần nửa ngày mới xong. Chiều dệt xong, cuối cùng là kiểm tra chiếc chiếu đã dệt để cắt bỏ các chỉ, lát dư. Rồi đem phơi lại lần nữa cho thiệt khô, để chiếu không bị mốc.

Chức năng đầu tiên của chiếu là để trải lên giường ngủ. Ngủ chiếu vừa êm, vừa mát lại phù hợp với mọi gia cảnh. Chiếc chiếu đã in đậm trong nét sinh hoạt của người bình dân miền quê sông nước.