Làm nhà tường đất để giữ rừng
“Bà con Pu Péo ta không làm nhà sàn bởi không ai muốn mang dao, mang rìu vào phá rừng. Rừng vừa là bạn, là ân nhân cưu mang và bảo vệ bản làng mà...” - già Củng Xá Dìn giải thích.
Theo những người già trong bản thì việc chọn địa thế trũng giữa các ngọn núi để dựng nhà tường đất, lợp ngói âm dương là “lợi năm bảy đường”. Nhà làm chẳng tốn nhiều tiền mà lưng lại được tựa vào rừng, mùa đông luôn ấm, mùa hè luôn mát, hơn nữa dưới thung lũng thì vừa có thể làm ruộng nước, lại vừa dựa được vào rừng với những nghề phụ.
Tường nhà của người Pu Péo thường dày chừng 50cm, loại đất đắp tường phải được lấy từ những vạt đồi hoàng thổ, được sàng lọc kỹ đất tạp rồi pha lẫn sỏi hoặc đá dăm. Bên cạnh đó, mặt ngoài của chân tường bao giờ cũng được đổ một lớp đá cao gần nửa mét xếp bao quanh để tránh sụt lún do nước mưa xói mòn hoặc làm rã đất. Tường đắp nện xong, phải đích thân người đàn ông chủ nhà leo lên đo dốc mái để chuẩn bị cho công đoạn lợp ngói âm dương, rồi cũng đích thân chủ nhà phải bào cây gỗ làm chiếc xà gồ đỡ mái nhà.
Người Pu Péo ở Củng Tráng quan niệm rằng có hai hướng tốt nhất làm nhà là hướng Nam và Đông Nam. Chẳng thế mà khi chọn đất làm nhà, người ta theo tập tục thường đào một cái hố nhỏ ở giữa khu đất đã chọn, rồi bỏ xuống đó mấy hạt thóc, úp một chiếc bát lên trên. Sau đúng 3 ngày, họ mở chiếc bát ra, thóc vẫn đầy đủ, không bị suy chuyển là có thể làm nhà ở. Còn nếu thóc bị mất (kể cả một hạt) hoặc bị đảo lộn thì quá trình chọn đất phải thực hiện.
Cũng theo kinh nghiệm được truyền lại thì ngôi nhà của đồng bào Pu Péo bao giờ cũng làm thêm một gác xép khá rộng. Đó vừa là kho lương thực để chất ngô, thóc... cũng vừa là nơi để ở bổ sung nếu gia đình có thêm thành viên hoặc có khách đến.
Điểm khác biệt ở ngôi nhà tường đất của người Pu Péo là có trổ một cửa chính ở gian giữa, phía trên cao có thêm 5 cửa sổ để hứng ánh sáng nên ngôi nhà luôn sáng sủa, phong quang hơn những ngôi nhà trình tường của các dân tộc khác.