Bữa nọ, khi tôi đang đi bộ trên con đường mới mở tắt qua cái làng ven sông, mải ngắm nhìn dãy đèn đường mới lắp in trên nền trời xanh thắm, chợt chân đá phải vật gì lăn lông lốc. Trước mắt là một hạt xoài bị gặm nham nhở rơi sau lưng cậu bé chừng mười tuổi khuôn mặt dám nắng. Đang định đá văng nó xuống rệ đường chợt đôi mắt bị hút bởi cái hình hài tròn xoe có một cái khoáy phía đuôi của nó.
Những trái xoài tròn thơm ngon (ảnh: Bùi Việt Phương)
- Cháu kiếm được trái xoài ở đâu?
Đứa trẻ trố mắt nhìn tôi như nhìn một người trên cung trăng rớt xuống.
- Chợ kia bán đầy mà chú.
Dảo bước tới nơi, chợ đã tan, chỉ còn người quét chợ đang vội vội vàng vàng với những đống rác vô tăm tích.
Cũng lại một trưa hè, tôi đang núp dưới bóng cây đợi chuyến xe bus thì một chị đẩy xe đạp thồ đi tới trước mặt buông câu mời mua hàng. Từ chối bằng cái lắc đầu quen thuộc đến mức không bận tâm chị ta vừa mời thứ hàng gì. Nhưng rồi khi xe bus vừa tới, chọn được chỗ ngồi ưng ý, buông một cái nhìn vuốt đuôi theo chiếc xe thồ ấy thì lại chợt tiếc nuối khi những trái xoài tròn lấm đất đang đầy ắp trên giỏ xe thồ cứ xa dần trên con đường chang chang nắng.
Trái xoài có vị thơm, không mọng nước như xoài phương Nam, không chua, không ngái như xoài tượng mà ngọt giòn cả khi còn xanh. Hình nó tròn xoe như một dấu chấm xanh bằng bút lông, mực tàu in trên nền trời ghi dấu vùng đất Yên Châu nắng nỏ, nhiều mưa. Nhưng vị thơm ngon ấy chỉ là cái cớ để mà được nhớ về cái thời sống với chiếc đồng hồ hoa trái bốn mùa.
Mùa hạ nắng nôi, mưa bão là mùa những cọng xoài cứ nặng dần những trái đung đưa. Khi trái xoài tròn cuối cùng đứt cuống rơi bịch xuống gốc cũng là lúc ngước lên nhìn trời xanh đã chớm vào heo may. Giống cây thì đến lạ, mùa xuân nào cũng nô nức hoa nhưng còn ngóng nắng mưa mà lắng kết thành trái ngọt. Có năm quên tỉa cành, gọt trái xoài toàn thấy sâu đục mục hết lòng quả ngọt.
Trái xoài tròn còn gắn với những mùa ngóng bóng êm (mẹ) người Thái gánh xoài xuống chợ rồi mua về tập vở ghi, lọ mực, chiếc bút cho năm học mới. Cây xuề xòa ra trái, người gánh xuống chợ bán cũng rộng rãi thêm cho khách mua. Mùa xoài tròn vì qua nhanh, lại trơ những cuống gầy dạc dài đợi mùa sau.
