Hoài niệm xe nước xứ Quảng

Nói đến xe nước, người ta thường nghĩ ngay là một công trình thủy lợi nhỏ, đủ đáp ứng nhu cầu tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp. Sự hiện diện của xe nước đã trở thành một hình ảnh thân quen và giữ vai trò quan trọng làm nên những cánh đồng trù phú, đem lại cuộc sống no ấm cho người nông dân vùng quê xứ Quảng.
Được biết, từ thời phong kiến đến thời Pháp thuộc, rồi đến gần cuối thế kỷ XX, xe nước luôn đóng vai trò quan trọng hàng đầu trong sản xuất nông nghiệp ở Quảng Nam. Đã có nhiều loại xe nước và nó liên tục tồn tại trên các con khe, sông nhỏ trong đó có hai con sông lớn Thu Bồn và Vu Gia của vùng quê xứ Quảng.

Đến Quảng Nam ngày nay, không ai có thể thấy bất cứ loại xe nước nào nữa. Kỳ thực, xe nước hãy còn hiện hiện chỉ cách nay vài chục năm và lặng khuất. Xe nước đã chạy liên tục mấy thế kỷ trên sông Thu Bồn và Vu Gia với không phải hàng chục mà có đến hàng trăm chiếc. Mỗi chiếc với một bánh xe hoặc tới vài bánh xe quay đều liên tục trên sông.

Theo một số người lớn tuổi, thời phong kiến đến thời Pháp thuộc, xe nước gần như là một biểu tượng nông nghiệp của vùng đất Quảng Nam. Xe nước là phương tiện duy nhất để phát huy hiệu quả tưới nước cho những cánh đồng khô hạn. Không có những xe nước ấy, trong suốt mùa khô (từ tháng 4 đến tháng âm lịch) các ruộng sẽ đành bỏ hoang.
Tình cờ, trong một chuyến về quê ngoại, tôi đã nhìn thấy tại suối Ba Khe thuộc địa phận thôn Hà Dục Đông, xã Đại Lãnh, huyện Đại Lộc (Quảng Nam) vẫn hiện diện một vài xe nước nằm núp mình bên dòng suối nhỏ.

Theo những bậc cao niên kể lại: Xe nước vùng Lộc Bình (nay là xã Đại Lãnh và xã Đại Hưng, huyện Đại Lộc) có từ rất sớm, khoảng gần 200 năm. Có hai loại xe nước, loại đặt ở khe gọi là xe khe, còn loại đặt ở sông gọi là xe sông. Cả hai loại này có cấu tạo và hình dáng giống nhau, vành bánh xe đánh bằng dây mây trâu to gần bằng cổ tay, hai vành bánh được nối vào trục bằng những nan gỗ.

Trên vành bánh xe, người ta gắn những ống tre và mỗi ống tre này đều thiết kế có độ nghiêng thích hợp để chứa nước. Trục tiện tròn được làm bằng gỗ của cây bìn lin. Trên những cánh ấy, người ta buộc những tấm vỉ được đan bằng tre để làm vật cản. Vành của xe khe có đường kính từ 2-3m, còn vành xe sông thì rất lớn, đường kính khoảng 8-10m hoặc lớn hơn nữa.

Xe khe thường được đặt chỗ dòng nước nông, chảy xiết, còn xe sông thì phải dùng đến gỗ, tre già đóng cọc làm bờ cừ ở ngoài sông. Toàn bộ bánh xe và các vật dụng cần thiết của nó được đặt lên giá của giàn làm bằng bốn trụ gọi là cừ cái, cắm thẳng đứng, sâu xuống lòng khe hoặc sông khoảng 2-3m.

Trục, giá đỡ, máng dẫn nước vào ruộng, cừ con - tức những cây nhỏ hơn được bắt vào để chống hỗ trợ lẫn nhau... tất cả được lắp ghép vào nhau một cách khoa học và được cột bằng những sợi dây rắn chắc, chịu nước, càng ngâm lâu càng trở nên dẻo và bền.
Ông Nguyễn Đức Mãnh, 67 tuổi, người có hơn 30 năm và kinh nghiệm trong việc làm xe nước hiện ở tại thôn Hà Dục Đông xã Đại Lãnh, huyện Đại Lộc (Quảng Nam) cho biết: Năm 1975, để đáp ứng nhu cầu tưới tiêu cho đất nông nghiệp, xã Đại Lãnh đã huy động hơn 100 người với hàng nghìn ngày công để làm một xe nước có đường kính khoảng 12 mét, với hàng nghìn sợi dây mây trâu, mây cám và hàng vạn cây tre...

Chiếc xe nước ấy được đặt ngay ngã ba của sông Côn và sông Cái cạnh bến đò Ba Bến. Tại đây, người dân làm hẳn một bờ cừ ngăn dòng sông Vu Gia... Hình ảnh xe nước ấy kiêu hãnh và là niềm tự hào một thời của không chỉ người dân vùng Lộc Bình - Đại Lãnh mà là của người dân Đại Lộc. Tiếc thay, nay nó không còn nữa...

Vùng Đại Lộc nói riêng và với Quảng Nam nói chung, trước đây, việc sản xuất lúa hầu như phụ thuộc vào lượng nước mưa của trời. Việc chống hạn cho lúa chủ yếu là do sức người với các hình thức như tát nước bằng gàu giai, gàu sòng, xe nước thủ công... và nay tất cả đã được thay thế bằng trạm bơm thủy lợi.

Nhưng dẫu sao, sự hiện diện của xe nước còn sót lại ở các con khe vùng Đại Lãnh là hình ảnh đẹp, thân thuộc, gợi lại bao ký ức về một công trình thủy lợi nhỏ. Qua dòng chảy của thời gian, hình ảnh xe nước lặng khuất dần vào dĩ vãng... Nếu mai này, xe nước cuối cùng ấy vĩnh viễn mất đi, thì những chân ruộng bậc thang với cảnh người nông dân chân lấm tay bùn, một nắng hai sương liệu có còn in dấu trên những cánh đồng lúa ấy không?