Xáo chuối là món ăn nấu từ nguyên liệu gì mà mâm cỗ cúng ở nhiều đình, miếu tại Gia Lai lúc nào cũng có?

Bà Nguyễn Thị Đang là đầu bếp chính trong lễ cúng mùa xuân năm nay tại miếu An Xuyên (phường Tây Sơn, thị xã An Khê, tỉnh Gia Lai). Bà cho biết: Nguyên liệu nấu món xáo chuối là cây chuối non và lòng bò. 

Người ta thường chọn giống chuối hột hoặc chuối sứ để có vị ngọt. Cây chuối mang về bóc mấy bẹ già bên ngoài rồi thái mỏng theo chiều ngang thân chuối và ngâm nước cho khỏi đen. 

Lòng bò được làm sạch, cắt vừa ăn, trụng nước sôi và đổ xả vài lần cho hết mùi hôi. 

Gia vị chính của món này là sả xắt nhỏ, phi vàng cùng tỏi rồi bỏ lòng bò vào xào. Khi lòng bò chín thì bỏ chuối đã xắt vào hầm cho nhừ.

Từ những ngôi đình có lịch sử xa xưa nhất như đình An Khê (phường Tây Sơn), đình Cửu An (xã Cửu An, thị xã An Khê) đến những ngôi miếu nhỏ ra đời muộn hơn như miếu An Tập (xã Phú An, huyện Đak Pơ, tỉnh Gia Lai), miếu Tân Hội (xã Tân An, huyện Đak Pơ), trên mâm cỗ cúng mùa xuân đều có món xáo chuối. 

Theo ông Nguyễn Đình Khương-Chánh bái miếu An Tân (phường An Tân, thị xã An Khê), món ăn này có từ thời Tây Sơn.

Ông Nguyễn Đình Khương-Chánh bái miếu An Tân (phường An Tân, thị xã An Khê, tỉnh Gia Lai) giới thiệu món xáo chuối tại lễ cúng mùa xuân. Ảnh: L.H.S.

Còn ông Nguyễn Thanh Luân-Phụng tế đình Cửu An thì kể lại một truyền thuyết dân gian phổ biến tại địa phương này: Trong một lần đi săn, Nguyễn Nhạc bắt được con bò rừng. 

Do binh lính đông mà số thịt ít ỏi nên Nguyễn Nhạc sai quân chặt cây chuối non xắt nhỏ trộn với thịt bò chia ra nấu thành món xáo chuối. Thế là mỗi người đều có 1 bát.

Ông Lưu Trung Dũng-Chủ tịch UBND phường An Bình (thị xã An Khê) cho biết thêm, món xáo chuối cũng phổ biến tại vùng Bình Định. 

Thế nên, có lẽ món ăn này phát sinh từ dân gian, thời đói khổ, gạo thịt hiếm hoi, người dân phải ăn độn nhiều thứ trong bữa cơm hàng ngày. 

Và, món xáo chuối cũng ra đời trong hoàn cảnh ấy. Hiện nay, đời sống người dân đã khấm khá hơn, món xáo chuối gần như không còn xuất hiện trong mâm cơm của nhiều gia đình. 

Nhưng để ghi nhớ những năm tháng cơ cực của các tiền nhân khai hoang lập làng gắn với món xáo chuối, người Tây Sơn thượng vẫn giữ gìn món xáo chuối trong ngày cúng đình miếu để tri ân tổ tiên và kỷ niệm nhắc nhở con cháu thế hệ sau đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.

Trong lịch sử, vùng Tây Sơn thượng là mảnh đất thể hiện nét đẹp tình đoàn kết giao hảo Kinh-Thượng từ thời Tây Sơn.

Trong văn hóa ẩm thực của người Bahnar, Jrai, chuối cây cũng là một món ăn phổ biến, món “adret” của người Bahnar và món “grên hbai” của người Jrai cũng gần với món xáo chuối của người Kinh.

Anh Chánh (người Bahnar ở làng Đe Klanh, xã Đak Krong, huyện Đak Đoa, tỉnh Gia Lai) miêu tả quy cách làm món này như sau: Đầu tiên, chặt cây chuối hột rừng còn non, bóc bẹ ngoài, xắt mỏng, bóp nát và lấy đũa khuấy để vớt tơ xơ chuối bỏ đi. 

Tiếp đó, thịt (heo, bò, trâu) cắt nhỏ vừa ăn xào cho săn, đổ nước vào nấu sôi, rồi bỏ chuối và gia vị (muối, bột ngọt) nấu cho chín. Anh cho biết thêm, món “adret” thường được dùng trong bữa ăn hàng ngày và các lễ hội như một món “ăn thêm” để bữa ăn thêm phong phú. 

Còn theo lời kể của chị Ngla (người Jrai ở làng Brel, xã Ia Dêr, huyện Ia Grai) thì món “grên hbai” của người Jrai cũng tương tự như trên, nhưng có thêm gạo ngâm giã nát thành bột nấu chung thành “cháo chuối”.

Như vậy, tại vùng Tây Sơn thượng, món xáo chuối của người Kinh và món chuối cây của người Bahnar, Jrai có khá nhiều sự tương đồng. 

Trước hết, đó là món ăn có truyền thống lâu đời của các cư dân khác nhau tại vùng đất này. Thứ hai, nguyên liệu chính của món ăn là chuối cây và thịt. Thứ ba, món ăn phổ biến trong bữa tiệc chung của cả dân làng khi vào ngày lễ hội. 

Thứ tư, món ăn này có giá trị và ý nghĩa thiêng liêng bởi gắn với lịch sử và văn hóa của cộng đồng. Sự gần gũi ấy khiến chúng ta có thể nghĩ rằng món ăn này cũng có thể là kết quả hoặc một phần kết quả từ quá trình giao lưu tiếp xúc giữa các dân tộc anh em thời trước.