Mối quan hệ của Trung Quốc và EU bị ảnh hưởng như thế nào bởi chiến sự Ukraine?

Việc Trung Quốc không lên án chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga ở Ukraine là động thái mới nhất và nghiêm trọng nhất, trong một loạt các quyết định của Bắc Kinh xung đột với luật lệ mà Liên minh châu Âu (EU) đặt ra.

Trước đó, châu Âu cũng có nhiều bất đồng với đối tác thương mại hàng đầu là Trung Quốc.

Sự ủng hộ của Trung Quốc đối với Nga - bắt nguồn từ mối quan hệ thân thiết của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình với Tổng thống Nga Vladimir Putin - đã làm thay đổi các tính toán của châu Âu.

"Hiện tại, ý thức bảo vệ châu Âu khỏi các mối đe dọa tiềm tàng đang trở nên mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Chiến dịch của Nga ở Ukraine là một yếu tố thay đổi tình hình", Zsuzsa Anna Ferenczy, một trợ lý giáo sư tại Đại học Dong Hwa ở Đài Loan và là cựu cố vấn chính trị tại Nghị viện Châu Âu, nói với Al Jazeera.

Ban đầu, Brussels hy vọng Bắc Kinh sẽ sử dụng ảnh hưởng của mình với Moscow để thiết lập hòa bình.

Trưởng ban Chính sách Đối ngoại của EU Josep Borrell nói với tờ El Mundo của Tây Ban Nha vào tháng 3/2022: "Không có giải pháp thay thế nào khác. Trung Quốc nắm giữ chìa khóa để đạt được hòa bình".

Đáp lại, Trung Quốc bỏ phiếu trắng trong một cuộc bỏ phiếu của Liên Hợp Quốc nhằm lên án chiến dịch của Nga ở Ukraine. Bên cạnh đó Bắc Kinh cũng chỉ ra rằng đây là "tâm lý chiến tranh lạnh dựa trên đối đầu giữa các khối", động thái được xem như một lời châm chọc NATO. 

Trong cuộc gặp thượng đỉnh trực tuyến với các nhà lãnh đạo EU vào ngày 1/4, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Triệu Lập Kiên cho rằng Mỹ là nguyên nhân chính dẫn đến cuộc xung đột. 

Những tuyên bố như vậy không tạo được thiện cảm ở châu Âu, nơi Mỹ đóng vai trò quan trọng về an ninh.

Sari Arho Havrén, nhà phân tích chính sách châu Âu-Trung Quốc tại Viện Nghiên cứu Trung Quốc ở Berlin (MERICS), nói với Al Jazeera: "Bắc Kinh muốn châu Âu 'tự chủ về mặt chiến lược' với Mỹ đến mức bất chấp những hạn chế về cơ sở hạ tầng an ninh của khu vực".

Trong khi đó, Sarah Kirchberger, người đứng đầu Chiến lược và An ninh châu Á - Thái Bình Dương tại Viện Chính sách An ninh của Đại học Kiel, nói với Al Jazeera: "Chính sách ngoại giao của Trung Quốc không giúp nước này kiếm được bất kỳ người bạn nào ở châu Âu".

Kirchberger lưu ý rằng thái độ của châu Âu đối với Trung Quốc đã trở nên cứng rắn hơn kể từ những ngày đầu của đại dịch Covid-19. Bà cáo buộc rằng khi ấy Bắc Kinh đã tích trữ nguồn cung cấp y tế ngay cả khi phủ nhận mức độ nghiêm trọng của đợt bùng phát ở Vũ Hán. Ngoài ra Trung Quốc cũng gửi cho châu Âu bộ dụng cụ kiểm tra và khẩu trang bị lỗi, đồng thời từ chối hợp tác với tổ chức điều tra quốc tế về nguồn gốc của coronavirus.

"Khi Bắc Kinh tăng gấp đôi quan hệ đối tác 'không có giới hạn' với Moscow, châu Âu đã thừa nhận thực tế rằng một số quốc gia không có thiện chí và sẽ không tuân theo các quy tắc", bà Kirchberger nói. "Chúng ta phải mạnh mẽ hơn, giảm bớt sự phụ thuộc vào Trung Quốc".

Mặc dù kỳ vọng của châu Âu đối với Hội nghị thượng đỉnh EU-Trung Quốc mới đây là khá thấp, nhưng kết quả vẫn đạt được mức ấn tượng. Trung Quốc từ chối hỗ trợ quân sự hoặc kinh tế cho Nga, một mục tiêu quan trọng của châu Âu trong hội nghị thượng đỉnh. 

Arho Havrén, thành viên MERICS, cho biết: "Trong Hội nghị thượng đỉnh EU-Trung Quốc, Bắc Kinh không muốn đề cập đến xung đột Nga-Ukraine mà lại muốn nói về những điều 'tích cực', ngay cả khi đang có chiến sự trên đất châu Âu. Đây một lần nữa là dấu hiệu cho thấy Trung Quốc không hiểu mức độ nghiêm trọng của tình hình ở châu Âu và muốn đứng ngoài cuộc, mặc dù nước này là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc".

Mặc dù hội nghị thượng đỉnh không đưa ra một tuyên bố chung nào, nhưng truyền thông nhà nước Trung Quốc vẫn bình luận theo hướng tích cực.

"Trong một thế giới hỗn loạn do đại dịch Covid-19 đang hoành hành và sự phục hồi kinh tế toàn cầu gặp nhiều khó khăn, các nhà lãnh đạo Trung Quốc và EU đã có những cuộc thảo luận sâu sắc và thẳng thắn về các vấn đề lớn liên quan đến hòa bình và phát triển toàn cầu. Những cuộc thảo luận này đã truyền năng lượng tích cực cho thế giới". Deng Li, Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc, được Tân Hoa xã dẫn lời.

Đặt quan điểm lạc quan đó sang một bên, Bắc Kinh có thể nhận thấy mối quan hệ của họ với châu Âu đang ngày càng trở nên phức tạp. Tuần trước, nước này đã cử một phái đoàn các nhà ngoại giao đến Trung và Đông Âu do Hoắc Ngọc Trân, đại diện đặc biệt của Trung Quốc tại diễn đàn Hợp tác Trung Quốc với Trung và Đông Âu, dẫn dầu.

Chỗ đứng ngoại giao của Trung Quốc trong khu vực phần lớn bắt nguồn từ nền tảng "17+1", được thành lập vào năm 2012 để xây dựng quan hệ với các nước Trung và Đông Âu. Các nhà phê bình đã chỉ trích nền tảng này không mang lại lợi ích kinh tế như mong đợi. Lithuania rút khỏi "17+1" vào đầu năm 2021 sau khi cho rằng nhóm "gây chia rẽ".

Lithuania sau đó mở rộng quan hệ với Đài Loan. Đài Loan mở văn phòng đại diện tại thủ đô Lithuania  vào năm ngoái và Vilnius cũng có kế hoạch làm điều tương tự ở Đài Bắc.

Trung Quốc phản ứng dữ dội với các động thái trên, đồng thời áp đặt biện pháp trừng phạt không chính thức, cắt đứt phần lớn hoạt động thương mại của nước này với Lithuania. Dữ liệu do Tổng cục Hải quan Trung Quốc trích dẫn bởi Bloomberg cho thấy nhập khẩu từ Lithuania - chủ yếu là đồng tinh chế, đồ nội thất và lúa mì - giảm 88,5% tính theo USD trong hai tháng đầu năm 2021.

Jörg Wuttke, chủ tịch Phòng Thương mại EU tại Trung Quốc, nói với Al Jazeera, cho đến nay, tranh chấp giữa Trung Quốc và Lithuania đã ảnh hưởng không nhỏ đến các doanh nghiệp châu Âu hoạt động tại Trung Quốc.

Wuttke nói: "Những gì diễn ra giữa Bắc Kinh và Lithuania làm phức tạp thêm quan hệ EU-Trung Quốc, và các nước thành viên EU khác phải nhìn nhận thực tế rằng Trung Quốc sẵn sàng áp dụng các biện pháp hạn chế kinh tế để đáp trả các xung đột chính trị". Ông Wuttke nói thêm rằng hy vọng cả hai bên có thể tìm cách để giảm bớt căng thẳng.

Khi được hỏi về triển vọng Brussels và Bắc Kinh tổ chức các cuộc đàm phán về một thỏa thuận đầu tư song phương, được gọi là Thỏa thuận toàn diện giữa EU và Trung Quốc (CAI), ông Wuttke trả lời rằng ý kiến này không xuất hiện trong chương trình nghị sự chính thức của hội nghị thượng đỉnh ngày 1/4.

Ông nói: "Chúng tôi thấy rất ít triển vọng về việc CAI sẽ sớm được phê chuẩn. EU đã tuyên bố rõ ràng rằng họ sẽ không phê chuẩn CAI trong bối cảnh các biện pháp trừng phạt đáp trả của Trung Quốc vẫn được áp dụng đối với một số thành viên của Nghị viện châu Âu".

Tuy nhiên, việc thỏa thuận CAI bị đóng băng không làm giảm sự quan tâm của các công ty châu Âu đối với thị trường Trung Quốc. Một số đã có kế hoạch tăng cường đầu tư sản xuất ở Trung Quốc trước xung đột Nga-Ukraine cũng như những đợt bùng phát gần đây của biến thể Omicron. Mặc dù vậy, hậu quả từ chiến sự và gián đoạn kinh doanh do các đợt giãn cách nghiêm ngặt trên toàn thành phố của Trung Quốc đã "khiến họ tạm dừng", ông Wuttke nhấn mạnh.

Ngân hàng Pháp Societe Generale mô tả nền kinh tế Trung Quốc là "đang gặp khó khăn" trong một báo cáo nghiên cứu vào tháng 4/2022.

Gabor Holch, một nhà tư vấn quản lý có trụ sở tại Thượng Hải, đã làm việc tại Trung Quốc từ năm 2005, cho biết chính trị đang tạo ra áp lực ngày càng lớn hơn đối với việc ra quyết định của chính phủ Trung Quốc. 

Ông Holch nói với Al Jazeera, bất chấp những thiệt hại về kinh tế, "giới lãnh đạo Trung Quốc vẫn kiên định với chính sách zero-Covid". 

Holch cho biết ông hy vọng các công ty đa quốc gia sẽ sớm thích ứng với môi trường kinh doanh có xu hướng chính trị hóa ở Trung Quốc, nhưng các công ty châu Âu sẽ phải thận trọng khi chia sẻ các công nghệ nhạy cảm với các công ty Trung Quốc hợp tác chặt chẽ với Nga.

"Một nhà sản xuất chất bán dẫn của châu Âu chắc chắn sẽ không muốn thấy công nghệ sản xuất chip của mình nằm trong một chiếc máy bay không người lái của Nga", ông chia sẻ.

Al Jazeera đã liên hệ với Phái đoàn của Cộng hòa Nhân dân Trung Quốc tại Liên minh châu Âu để đưa ra bình luận.