Địa ngục trong tâm thức người Việt qua góc nhìn của hai học giả Pháp

Nhân dịp ra mắt tác phẩm Các tầng địa ngục theo Phật giáo của hai tác giả người Pháp: Léon Riotor và G.Leofanti, ngày 26/8  tại  Thư viện Viện Pháp L'espace (24 Tràng Tiền, Hà Nội), Nhã Nam phối hợp với Viện Pháp tổ chức buổi tọa đàm Địa ngục trong tâm thức người Việt để giới thiệu đến bạn đọc những vấn đề khác nhau liên quan đến các tầng địa ngục trong triết học và văn hóa Phật giáo. 

Cuốn sách được dịch từ nguyên bản tiếng Pháp Les Enfers Bouddhiques: le Bouddhisme Annamite (Chamuel, Paris, 1895).

Tham dự buổi tọa đàm có diễn giả - TS Trần Trọng Dương, nhà nghiên cứu Hán Nôm và cổ sử Việt Nam cùng TS văn học Mai Anh Tuấn. Sách do Phạm Văn Tuân dịch, Lang Sa hiệu đính, Trần Trọng Dương giới thiệu.

Các tầng địa ngục theo Phật giáo là chuyến chu du đầy suy tư qua những ngôi chùa Việt Nam của hai tác giả người Pháp Léon Riotor và Léofanti, họ "phỏng vấn" và đàm đạo với các sư trụ trì tại đây về "địa ngục" theo Phật giáo, được các nhà sư dùng kiến thức triết học, tôn giáo cùng những truyền thuyết của xứ sở để thuyết minh cặn kẽ các tranh vẽ địa ngục trên tường chùa. 

Có thể nói, cuốn sách này là một tư liệu quý được ghi chép theo lối khảo tả từ góc nhìn của người phương Tây hơn 130 năm trước, với những lời văn thâm trầm và triết lý, phần nào phản ánh đời sống văn hóa, triết học và tâm linh của người dân bản xứ thời kỳ đầu thế kỷ XX, đặc biệt là những gì họ hình dung và tin tưởng vào một thế giới sau cái chết.

Tác phẩm được in kèm ba tiểu dẫn và lời tựa của Ernest Renan, Ledrain - Giáo sư École du Louvre, Foucaux - Giáo sư Collège de France, cùng các họa tiết, tranh đầu chương, tranh đầu sách và 12 phụ bản được các nghệ nhân người Nhật, Pha và Ly, vẽ bằng bút sậy theo các bản khắc nổi ở chùa Báo Ân. 

12 phụ bản này thể hiện hình ảnh Thập Điện Diêm Vương, không chỉ độc đáo ở góc độ mỹ thuật mà như E. Ledrain nhận định, còn chứng tỏ mỹ thuật đã "len lỏi tới đâu trong tư duy của các nhân vật tôn giáo quyền lực và tầng lớp thường dân".

"Cuốn sách này là một tư liệu quý được ghi chép theo lối khảo tả từ góc nhìn của người phương Tây hơn một trăm năm trước. Hai tác giả đã thực hiện phỏng vấn chủ thể văn hóa trong chuyến đi đến Bắc Kỳ, với những lời văn thâm trầm và triết lý. 

Thay vì ca ngợi tầm quan trọng của cuốn sách này, tôi sẽ đặt mình ra khỏi toàn bộ nội dung cuốn sách, và thực hiện một khảo cứu về địa ngục trong lịch sử văn hóa Việt Nam, để cung cấp thêm một góc nhìn khác - góc nhìn của người hiện đại, về một vấn đề thân quen mà hết sức xa lạ này. Nhiều người sẽ thấy rằng, từ góc độ lịch sử, đã có quá nhiều trầm tích phủ lên nhận thức của chúng ta" - TS Trần Trọng Dương nhấn mạnh trong lời nói đầu.

Địa ngục (地獄, Niraya) là một khái niệm của thế giới quan Phật giáo, vốn được tìm thấy trong Kỳ Na giáo (Jainism) và Ấn giáo (Hinduism). Theo TS Dương, không nghi ngờ gì rằng, những hiểu biết của người Việt Nam về thế giới bên kia phần lớn được kiến tạo từ tư tưởng Phật giáo vốn đã được tưới tắm và giáo dưỡng trong nhiều thế kỷ.

Có một thứ "văn hóa về ma quỷ" trong đời sống dân gian ngàn đời, vốn là sự hòa kết từ Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo và tín ngưỡng bản địa. Phật giáo vẽ ra những tầng địa ngục dầu sôi lửa bỏng để trừng ác, khuyến thiện, đơm thổi sự hy vọng của con người vào những kiếp lai sinh tốt đẹp hơn, nhưng thực chất là để răn đe con người sống lương thiện hơn ở cái hiện kiếp.

Đạo giáo sáng tạo nên những phép thuật, phù chú, bùa yểm, các kiểu phương thuật để làm dịu mát sự phấp phỏng chông chênh của những người đang sống phải đối diện những cái chết của những người thân, nhằm hóa giải những tai ương bất trắc vô lường của cuộc sống. 

Nho giáo đặt định những người đã mất vào hệ thống quan hệ xã hội - chính trị và hệ giá trị đạo đức, với các tiên thánh, tiên hiền, tiên triết, tiên vương, tổ khảo, tổ tỷ… 

Trong thế giới quan của Nho giáo, chỉ có một thế giới, đó là thế giới con người đang sống, đang tồn tại, với ba tài: thiên-địa-nhân.  Nho giáo không có quan niệm về thế giới bên kia, mà tất cả người chết được sắp đặt trong những nghi thức hữu dụng dành cho người đang sống: tang chế, mồ mả, gia phả, hệ thống bài vị (theo chiêu mục), từ tường, nhà thờ họ… Tổ tiên dẫu có được mường tượng được sống ở "thế giới người hiền", thì đó vẫn là thế giới của những người đã chết, nên "Trời" (thiên, hạo thiên,…) trong quan niệm của Nho giáo lại không thuộc thế giới quan, mà vẫn chỉ là một khái niệm của đạo đức chính trị.