Mới đây, tại Vườn Quốc gia Côn Đảo, Cục Biển và Hải đảo Việt Nam (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) phối hợp cùng WWF, Ban Quản lý Vườn quốc gia Côn Đảo và UBND tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu tổ chức Hội nghị tổng kết dự án “Giảm thiểu rác thải nhựa đại dương tại Việt Nam” giai đoạn 2020–2025.

Từ những con số đến thay đổi trong nhận thức và hành vi cộng đồng

Khởi động từ năm 2020 với sự tài trợ của Liên minh châu Âu, dự án “Giảm thiểu rác thải nhựa đại dương tại Việt Nam” được triển khai tại 11 tỉnh, thành phố ven biển, trong đó có Côn Đảo. Dự án hướng đến mục tiêu giảm thiểu ô nhiễm nhựa đại dương thông qua bốn hợp phần chủ đạo: truyền thông thay đổi hành vi, xây dựng chính sách, mô hình đô thị giảm nhựa và quản lý khu bảo tồn biển.

Sau 5 năm, hơn 18.000 hộ gia đình đã được đào tạo phân loại rác tại nguồn, tạo nền tảng vững chắc cho các hoạt động bền vững ở cấp địa phương. Tại các khu bảo tồn biển, 10.631m³ rác thải nhựa đã được thu gom và xử lý đúng cách. Một kết quả đáng chú ý là tỷ lệ người dân từ chối sử dụng nhựa dùng một lần tăng mạnh từ 47% lên 97%, còn chỉ số tiến bộ hành vi cộng đồng tăng từ 45 - 60 điểm.

Các mô hình cụ thể như “trường học không nhựa”, “đô thị giảm nhựa”, “du lịch giảm nhựa” hay “ngư dân không xả rác xuống biển” đã được triển khai rộng khắp. Riêng sáng kiến “đô thị giảm nhựa” giúp 9 thành phố, huyện, quận hoàn thành kế hoạch quản lý rác nhựa, với 6 địa phương đã thực hiện hàng loạt hành động cụ thể, từ trang bị phương tiện thu gom cho đến huy động cộng đồng tham gia phân loại tại nguồn.

Đến thời điểm này, suy nghĩ và nhận thức của tất cả các bên liên quan đều đã thay đổi. Và điều quan trọng là hành vi cũng thay đổi. Chính quyền, doanh nghiệp và người dân đã cùng nhau hành động vì một môi trường biển lành mạnh.

Cũng tại hội nghị, các đại biểu được nghe chia sẻ kinh nghiệm từ Phú Yên, Long An và Côn Đảo – những địa phương đi đầu trong thực hiện sáng kiến giảm thiểu rác thải nhựa. Những câu chuyện thực tiễn ấy đã chứng minh rằng, khi có sự đồng hành giữa chính sách, cộng đồng và sự hỗ trợ kỹ thuật quốc tế, thay đổi là điều hoàn toàn có thể.

Hướng tới một hệ sinh thái phát triển xanh, bền vững

Không dừng lại ở các mô hình cộng đồng, một trụ cột mang tính nền tảng và có sức lan tỏa sâu rộng của dự án là hợp phần chính sách. Trong giai đoạn 2020–2025, đã có 34 chương trình nghiên cứu và khảo sát, 15 ấn phẩm chuyên đề được phát hành, 28 hội thảo kỹ thuật cấp trung ương được tổ chức về các chủ đề như nhựa, bao bì, EPR (trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất) và kinh tế tuần hoàn.

“Hợp phần chính sách là trụ cột chiến lược của dự án. Đây là nền móng để hỗ trợ Việt Nam quản lý vòng đời nhựa và thúc đẩy thực thi kinh tế tuần hoàn, đưa trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất trở thành thực tiễn và chuẩn mực mới,” ông Nguyễn Đức Toàn, Cục trưởng Cục Biển và Hải đảo Việt Nam khẳng định.

Ông Toàn cũng thẳng thắn nhìn nhận, phía trước vẫn còn không ít thách thức: từ thay đổi thói quen tiêu dùng, hoàn thiện hạ tầng thu gom, đến đảm bảo nguồn lực tài chính dài hạn. Theo ông, đây không thể là một chiến dịch ngắn hạn mà phải là hành trình kiên định, linh hoạt và có sự tham gia đa ngành, đa bên.

Trong bối cảnh đó, các đảo – đặc biệt là những huyện đảo chiến lược như Côn Đảo, Lý Sơn, Phú Quốc, Cô Tô – đóng vai trò then chốt. Với hệ sinh thái đa dạng như rạn san hô, cỏ biển, rừng ngập mặn – vốn được ví như "lá phổi xanh" của đại dương – các vùng đảo không chỉ là điểm tựa sinh kế, mà còn là phòng tuyến tự nhiên bảo vệ đất liền trước biến đổi khí hậu.

“Thực tế đáng lo ngại là sự thiếu gắn kết giữa đảo và đất liền đang khiến tiềm năng kinh tế biển đảo chưa được phát huy xứng tầm. Trong khi đó, rác nhựa trôi nổi vẫn ở mức báo động, ảnh hưởng nặng nề đến du lịch, thủy sản và đời sống ngư dân,” ông Toàn cảnh báo.

Việt Nam sở hữu hơn 3.000 đảo lớn nhỏ, trong đó những cái tên như Phú Quốc, Lý Sơn, Côn Đảo, Cô Tô… đang nổi lên như các cực tăng trưởng mới với chức năng đa dạng: phát triển du lịch sinh thái, khai thác thủy sản, năng lượng tái tạo, hàng hải, logistics, và đặc biệt – là tuyến đầu phòng thủ quốc gia. Tuy nhiên, tiềm năng đó đang chịu sức ép từ ô nhiễm, đặc biệt là rác thải nhựa.

Báo cáo của WWF cũng cho thấy: mỗi năm, Việt Nam phát sinh khoảng 3,1 triệu tấn rác nhựa, một phần lớn trong đó trôi ra biển. Theo IUCN 2022, Việt Nam hiện nằm trong nhóm 5 quốc gia thải rác nhựa ra biển nhiều nhất thế giới. Cùng lúc, diện tích rạn san hô sống đã giảm tới 50% ở nhiều khu vực so với thập niên 1990.

“Những thách thức này đòi hỏi một hành động tập thể, có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, doanh nghiệp, giới khoa học và người dân. Không có giải pháp đơn lẻ nào đủ sức chống ô nhiễm nhựa đại dương nếu thiếu sự chung tay,” ông Thibault J. Ledecq, cố vấn trưởng WWF Việt Nam thông tin.

Để giảm thiểu rác thải nhựa đại dương cần tập trung vào 4 định hướng hành động trong giai đoạn tới, đó là: nhân rộng mô hình kinh tế tuần hoàn phù hợp với từng đảo; kiểm soát rác thải nhựa từ nguồn; kết nối hạ tầng, chia sẻ thông tin giữa đất liền và đảo; và cuối cùng – cải thiện sinh kế người dân, những “cột mốc sống” giữ gìn chủ quyền và bảo vệ môi trường biển.

Dự án 5 năm đã kết thúc, nhưng những mô hình, bài học và giá trị mà nó để lại sẽ tiếp tục được nhân rộng. “Chúng tôi mong các địa phương ven biển tiếp tục nhân rộng mô hình, và nhận được sự đồng hành lâu dài từ WWF và các đối tác quốc tế – vì một Việt Nam xanh, một đại dương không còn rác nhựa, nơi con người sống hài hòa với thiên nhiên”, ông Nguyễn Đức Toàn, Cục trưởng Cục Biển và Hải đảo Việt Nam khẳng định.

“Chúng ta đã cùng gieo những hạt giống đầu tiên – từ kiến thức, công cụ đến lòng tin và hành động. Những hạt giống ấy sẽ tiếp tục nảy mầm và lan tỏa, nếu chúng ta giữ vững sự đồng lòng và quyết tâm hành động vì tương lai,” bà Marianne Henkel, Trưởng đại diện Chương trình châu Á, WWF - Đức nhấn mạnh.

×