Chuyện lạ làng Quan họ cổ Hoài Trung: Những “báu vật” của làng!

Nhắc tới Quan họ Hoài Trung không thể không nhắc tới những cây đa cây đề trong nghề chơi Quan họ, bởi các cụ đã dành gần trọn cả một đời gìn giữ và thổi lửa niềm đam mê vào từng câu hát. Đó là các bậc nghệ nhân tiền bối như cụ Nguyễn Thị Tư, cụ Nguyễn Thị Hạp, cụ Dương Văn Quyến, cụ Dương Văn Trọng hay gần hơn là cụ Nguyễn Thị Tiếp... Họ nổi tiếng về sự mực thước cũng như am hiểu về Quan họ.

Còn hiện nay, lớp thế hệ kế cận của họ người lớn nhất là nghệ nhân Vũ Thị Lưu (99 tuổi) đã không thể đi lại, lúc nhớ lúc quên. Ít tuổi hơn một chút là hai chị em ruột con gái cụ Nguyễn Thị Tư, chị là nghệ nhân Dương Thị Tương đã bước sang tuổi 90, còn người em là nghệ nhân Dương Thị Tiếm thì cũng đã bước sang tuổi 88. Cả 3 cụ đều mới được UBND tỉnh Bắc Ninh phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Dân ca Quan họ tháng 5/2022. Đó cũng là lớp nghệ nhân cao tuổi còn lại của làng Hoài Trung đang nắm giữ cái hồn của những câu Quan họ.

Say mê chất "cổ" Quan họ

Vừa dùng bữa cơm, cụ Tương (Nghệ nhân Dương Thị Tương) lững thững từng bước về phía bàn tôi và anh hai Thắng đang ngồi. Tuổi cao, đi lại khó khăn, nhưng cụ vẫn vui tươi yêu đời bởi so với các cụ ngày xưa, lưng cụ không bị còng và quan trọng nhất là cụ vẫn hát được.

"Già được cái không còng. Còng khổ lắm, đi lại vất vả", cụ Tương cười bảo.

"Rót nước trà mời anh đi Thắng" đó là câu đầu tiên cụ nói khi ngồi xuống bàn để tiếp khách. Rồi sau đó, trong suốt buổi thăm hỏi, tôi cũng lại được thấy những cử chỉ lịch lãm, vừa thân tình, vừa như đón khách quý, vừa như người trong một nhà. Cụ ca lên câu hát rằng: "Mong người như cá mong mưa/Mong người như bữa cơm trưa đói lòng/Mong người đã mấy tháng ròng/Hôm nay người lại có lòng sang chơi".

Từ cụ Tiếm (Nghệ nhân Dương Thị Tiếm) rồi tới cụ Tương, tôi càng được thấy rõ nét cái sự mẫu mực trong từng lời ăn tiếng nói, từng cái lễ nghĩa đã đi sâu vào nếp sống của người chơi Quan họ. Cụ cười bảo: "Tôi giờ thành người cổ, nghễnh ngãng rồi. Ai nói gì cũng phải lắng tai lắm mới nghe thấy. Nhưng mà vẫn hát được".

Thế là tôi được cụ hào phóng hát tặng hẳn mấy bài: "...Gió mát giăng thanh/ Bỗng đâu thấy khách bên thành sang chơi/ Mai khách về em nhắn liễu trương đài/ Ngành xuân quyết bẻ cho người chuyên tay…".

Tuổi 90, cụ nói có lúc còn hụt hơi nhưng thần thái lúc hát của cụ khiến từ con cháu tới những bậc hậu bối Quan họ xung quanh lắng tai nghe đều phải nức lòng khen ngợi. Anh Thắng phấn khích bảo với tôi rằng đó mới là chất Quan họ cổ. Không phải cứ người cổ sẽ hát được Quan họ cổ, nhưng người hát ra được chất Quan họ cổ chắc chắn phải là người cổ. Anh Thắng so sánh người hát ra được chất Quan họ cổ đó giống như cây cổ thụ, phải ngấm những vết tích của thời gian mới có những nốt sần sùi. Quan họ cổ cũng cần có thời gian để người chơi "ngấm" và cứ thế tự nhiên thành "cổ", tự nhiên biểu hiện ra chứ học cũng không thể cổ được.

Cứ càng hát, cụ lại càng muốn hát thêm, càng không muốn chúng tôi rời đi. Giống như nỗi niềm nhớ nhung của người Quan họ mà cụ nói với tôi sau mỗi bài hát. Đó là những lời yêu thương chưa kịp ngỏ hết cùng nhau thì đã phải cất lên những câu giã bạn đầy nhớ nhung tha thiết. Để rồi khi trở về với cuộc sống đời thường không lúc nào người Quan họ nguôi đi nỗi nhớ về nhau; và một nỗi thiết tha mong ngày gặp lại để tiếp tục cùng nhau giãi bày.

Con trai cụ bảo rằng: "Thế mới thấy rằng cụ đam mê Quan họ thế nào. Thắng mà ngồi đây với cụ là khéo ngồi được hết đêm ấy". Trước khi nói lời tạm biệt, cụ không quên dặn anh Thắng nhớ thường xuyên tới hát cùng, để cụ được hát thường xuyên hơn và cũng là để cụ nhớ lại những câu Quan họ.

Quan họ đến là "hết bệnh"

Chia tay cụ Tương mà còn bao điều vương vấn, anh Thắng tiếp tục đưa tôi đến thăm nghệ nhân Vũ Thị Lưu (99 tuổi), nghệ nhân lớn tuổi nhất trong làng. Khác hẳn so với những dự tính ban đầu, chỉ tới để thăm hỏi, chụp hình của cụ; bởi cụ đã gần trăm tuổi, chỉ nằm được trên giường, lúc nhớ lúc quên, nên muốn trò chuyện với cụ là điều rất khó. Anh Thắng vừa mở cửa phòng, cụ đã cố chồm người dậy: "Thắng đấy à!".

Cái chồm người dậy và nhận ra anh Thắng của cụ khiến cho mọi người đều ngỡ ngàng và mừng rỡ. Một tình cờ, cũng là may mắn bởi cụ còn ngồi được thẳng dậy và minh mẫn nói chuyện dù số câu chuyện cụ còn nhớ và kể được không phải quá nhiều.

Con cháu của cụ bảo, "cứ nghe thấy Quan họ tới là cụ khỏe". Anh Thắng không lấy làm bất ngờ bởi người say mê Quan họ "thường thế".

"Ngày trước con cháu không biết, cứ bảo là các cụ giả đò, nhưng đó là cái lửa Quan họ. Cụ Quyến (ông nội anh Thắng) xưa cũng vậy, cụ ốm nằm cả ngày, nhưng cứ có quan họ tới là cụ khỏe, có khi ngồi cả ngày cũng được. Nhưng không phải Quan họ tới, ngồi được tí là cụ đòi nằm rồi", anh Thắng cười bảo.

Cầm tấm bằng được phong tặng nghệ nhân của cụ, anh Thắng bắt đầu gợi nhớ cho cụ về những câu chuyện cũ.

Thuở còn bé, nhà nghèo, cụ Lưu không được đi chơi Quan họ. Khoảng 16 tuổi, cụ vào làm giúp việc tại nhà chứa (nhà sinh hoạt quan họ thuở xưa) của cụ Dương Văn Kính trong làng. Nhưng cũng nhờ vậy mà cụ được nghe hát từ những liền anh, liền chị Quan họ mà thuộc. Cứ thế cho tới sau này, vừa học thêm, vừa đi giao lưu, cụ nhớ được cả trăm bài Quan họ cổ.

Cụ chính là bạn hát cặp lâu năm của cụ Dương Thị Tiếp - người có công truyền dạy cho Đoàn Quan họ Bắc Ninh năm 1972-1973.

"Có năm tham gia Liên hoan Tiếng hát Người cao tuổi, cụ Lưu và cụ Tiếp hát bài 'Người ngoan'. Hai cụ hát hay lắm, cố nhạc sĩ Đức Miêng phải nói rằng hai cụ Hoài Trung hát điển hình của hội thi ngày hôm nay", anh Thắng kể lại.

"Hồi đấy còn trẻ, tôi với bà cụ Tiếp đi đâu cũng đi cùng nhau. Giờ thì (giọng hát) hỏng hết rồi", cụ Lưu cười nói.

Một đời gian khổ lấy câu Quan họ làm niềm vui

Tôi kết thúc chuyến thăm làng Quan họ Hoài Trung tại nhà Nghệ nhân Dương Thị Tiếm. Cụ Tiếm vẫn còn khỏe, đi lại dù có chút khó khăn nhưng vẫn còn rất minh mẫn.

Vẫn chén trà mạn theo kiểu Quan họ mời khách. Rồi cụ lại ngân nga mấy câu thơ để mở đầu câu chuyện: "Mấy khi khách đến chơi nhà/Đốt than quạt pha trà em mời người xơi/Trà này quý vậy người ơi/Mỗi người mỗi chén cho em vui lòng…".

Từng câu, từng lời tròn vành rõ chữ. Ở tuổi 88, thời gian dường như đã bỏ quên giọng hát vẫn rất thánh thót của cụ. Nhưng đằng sau những câu hát Quan họ đầy niềm vui ấy, ẩn chứa đầy những ký ức đau thương của cuộc đời.

Sinh ra trong một gia đình có truyền thống Quan họ, có mẹ là Nghệ nhân Nguyễn Thị Tư nổi tiếng một thời. Năm 12 tuổi, cụ cùng chị gái (cụ Tương) đã được mẹ truyền dạy tỉ mỉ về cách chơi cũng như rất nhiều câu Quan họ. Qua thời gian "thẩm thấu" dần, cụ cũng trở thành chị hai Quan họ rất lề lối, mực thước. Tiếc rằng, những năm tháng chiến tranh đã khiến lớp thế hệ của cụ không có những sinh hoạt Quan họ giống như các thế hệ trước.

Khi lập gia đình, chồng cụ tham gia kháng chiến và hy sinh tại Quảng Trị năm 1971. Một mình cụ tất tả ngược xuôi nuôi 3 người con (2 nữ và 1 nam) và cả em trai chồng. Tới sau này, em chồng của cụ cũng tham gia bảo vệ tổ quốc và cũng hy sinh. Nhưng những ký ức đau thương của cuộc đời cụ vẫn chưa dừng lại ở đó. Cách đây 11 năm, người con trai duy nhất của cụ lại qua đời vì tai nạn giao thông.

Trái ngược hoàn toàn so với người chị gái đầy đủ cháu con, quây quần vui vẻ. Tuổi già của cụ Tiếm phải chịu nhiều cô đơn. Cụ ở với người con dâu, những người con cháu khác của cụ thỉnh thoảng mới có dịp về thăm.

Cụ nhắc về ngày tháng tuổi già của mình hiện tại bằng câu thơ "Vui từ cửa ngõ vui ra/ Sầu từ ngã bảy, ngã ba sầu về".

"Ra ngoài sinh hoạt, hát hò vui vẻ. Nhưng về tới nhà thấy cảnh chồng mất, con mất… Thôi thì quá mù ra mưa rồi. Chấp nhận rồi sống vui vẻ anh ạ", cụ Tiếm nghẹn ngào.

88 năm đời người, ngoảnh lại như một cái chớp mắt. Nhiều đêm nằm trằn trọc, cụ Tiếm nhớ về những câu chuyện cũ như chỉ vừa mới đây. Cả đời của cụ, niềm vui có lẽ chỉ quanh quẩn với câu Quan họ bởi cũng chỉ có Quan họ mới tô điểm cuộc đời cụ trở nên tươi đẹp hơn.

"Cả đời vất vả, nghèo khó, tới lúc sung sướng, có cả của dư thì già mất rồi (cười). Giờ thỉnh thoảng tôi cũng cứ ngồi lẩm nhẩm xem câu nào nhớ câu nào quên. Hát Quan họ vui lắm anh ạ, nhiều khi tôi cứ ước gì mình trẻ lại độ 70-75 tuổi thì tốt biết mấy", cụ Tiếm chia sẻ.