Cuộc đời thăng trầm, bi ai của nữ sĩ Hồ Xuân Hương được tái hiện xúc động

Cuộc đời đoạn trường của nữ sĩ Hồ Xuân Hương được đưa lên sân khấu

Trong lịch sử văn học Việt Nam, Hồ Xuân Hương là một nữ sĩ cực kỳ đặc biệt. Bà không chỉ để lại cho cuộc đời một di sản thơ Nôm đồ sộ và độc đáo mà còn cất tiếng nói cho nữ quyền, cho sự bình đẳng của người phụ nữ dưới thời phong kiến. Thơ của bà không chỉ bảo vệ phụ nữ, chống lại những ngăn cản sự tiến bộ của con người mà còn là hệ ứng xử tinh thần vì một xã hội tốt đẹp. Vì lẽ đó, ngày 23/11/2021, Đại hội đồng UNESCO đã chính thức vinh danh bà là "danh nhân văn hóa tầm nhìn nhân loại".

Trên sân khấu, hình tượng nữ sĩ Hồ Xuân Hương từng được nhiều nhà hát đưa lên sân khấu. Tuy nhiên, tiêu biểu hơn cả là vở chèo "Hồ Xuân Hương" được Nhà hát Chèo Việt Nam dựng năm 1987, do NSND Bùi Đắc Sừ đạo diễn, Thùy Linh - Bùi Đức Hạnh viết kịch bản. Mới đây, Đoàn Chèo Hải Phòng lại tiếp tục cho ra mắt vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" do NSND Trịnh Thúy Mùi – Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam dàn dựng, tác giả Nguyễn Đức Minh viết kịch bản, NSND Đạt Tăng thiết kế mỹ thuật, NSND Minh Thu chuyển làn điệu chèo…

Vở chèo lấy mốc Hồ Xuân Hương năm 29 tuổi để tái hiện lại những thăng trầm, vinh nhục, trần ai trong cuộc đời của nữ sĩ họ Hồ. Đây là thời điểm Hồ Xuân Hương sống cùng cha ở quán thơ Cổ Nguyệt đường vang tiếng đất Thăng Long. Tài thơ của bà đã vang khắp gần xa, được nhiều tao nhân, mặc khách mến mộ. Từ quán thơ này, bà đã có dịp được giao lưu thơ phú với rất nhiều tầng lớp và thành phần… trong đó có bạn thơ Chiêu Hổ. 

Chiêu Hổ và Hồ Xuân Hương sau nhiều lần đối đáp thơ phú đã phải lòng nhau. Tuy nhiên, do Chiêu Hổ không dám ngỏ lời nên cuối cùng bà đã nên duyên với Tổng Cóc (Chánh tổng Nguyễn Bình Kình). Tổng Cóc là người rất yêu quý, mến mộ và trân trọng tài năng thơ phú của Hồ Xuân Hương. Nhưng cuộc hôn nhân chưa kịp "đơm hoa kết trái" thì Tổng Cóc buộc phải để Hồ Xuân Hương rời đi vì không đành lòng nhìn bà bị vùi dập, bị áp bức và chịu nhiều oan ức.

Chia tay Tổng Cóc, nữ sĩ họ Hồ trở về với Cổ Nguyệt đường tiếp tục làm thơ và dạy học. Tại đây, bà gặp lại Phủ Vĩnh Tường (Tú tài Phạm Viết Ngạn) là người bạn thơ thuở vong niên, vốn rất trân trọng và mến mộ tài thơ của bà. Ngỡ rằng gặp được người tri âm tri kỷ, cả hai sẽ có cuộc sống hạnh phúc, đoạn trường của Hồ Xuân Hương sẽ chấm dứt. Ai ngờ, cuộc đời bà lại lâm vào bi kịch khác đó là do quá thanh liêm, chính trực mà Phủ Vĩnh Tường bị bọn quan tham đương thời vu oan, cấu kết bắt bớ rồi kết án tử. Để kêu oan cho chồng, Hồ Xuân Hương đã viết tấu kêu oan tìm đến các cửa quan để nhờ dâng lên vua nhưng tất cả đều quay lưng với bà. Duy chỉ có Nguyễn Du là người nhận lời giúp đỡ nhưng cuối cùng Phủ Vĩnh Tường vẫn bị kết án tử. 

Bi kịch và nỗi đau dồn dập khiến Hồ Xuân Hương thốt nên nhiều lời thơ ai oán. Vở kịch kết thúc bằng bài thơ "Bánh trôi nước" với những vần thơ "Thân em vừa trắng lại vừa tròn/Bảy nổi ba chìm với nước non/Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn/Nhưng em vẫn giữ tấm lòng son" để nói nỗi lòng trung trinh, son sắt của Hồ Xuân Hương trước những sóng gió của cuộc đời.

Dựng vở chèo Hồ Xuân Hương chỉ trong 2 tuần

NSND Trịnh Thúy Mùi chia sẻ, lúc đầu Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng đặt hàng bà dựng lại vở chèo Hồ Xuân Hương năm 1987 theo kịch bản của Nhà hát Chèo Việt Nam. Tuy nhiên, khi nghiên cứu tài liệu, tìm đọc các sử sách viết về nữ sĩ Hồ Xuân Hương, bà nhận thấy không thể dựng lại vở này dựa theo kịch bản cũ.

"Năm 2024 khác hoàn toàn với năm 1987. Ngày nay, mọi thông tin đi vào từng ngóc ngách của đời sống. Người ta biết đã về cuộc đời và sự nghiệp của bà Hồ Xuân Hương rất rõ thông qua sách báo, truyền thông, phim ảnh, âm nhạc… nếu dựng lại bản chèo cũ thì sẽ không còn gì hấp dẫn nữa.

Ngày xưa tôi rất thích bản chèo về Hồ Xuân Hương của Nhà hát Chèo Việt Nam dựng nhưng bây giờ không thể dựng lại theo kiểu đó được. Tôi có trao đổi lại với chị Trần Thị Hoàng Mai – Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng, quyết định đặt hàng tác giả Nguyễn Đức Minh viết một kịch bản hoàn toàn mới.

Tác giả Nguyễn Đức Minh sinh năm 1980, từng có 4 năm làm nghiên cứu sinh ở Trung Quốc, rất am hiểu về chữ Hán và chữ Nôm. Nguyễn Minh Đức hiểu thơ và dịch thơ của bà Hồ Xuân Hương rất nhiều, rất hay. Ngay khi đọc kịch bản mà Nguyễn Minh Đức viết, tôi đã rất tâm đắc vì có rất nhiều chất liệu văn học để chuyển thể thành chèo", NSND Trịnh Thúy Mùi nói.

Theo NSND Trịnh Thúy Mùi, di sản thơ của bà Hồ Xuân Hương để lại cho đời thì rất đồ sộ nhưng không phải cái gì cũng đưa được vào vở diễn. Việc tìm ra những bài thơ nào phù hợp với tình huống và kết nối với nhau để tái hiện rõ nét chân dung của "bà chúa thơ Nôm" quả là không dễ. Nhưng tác giả Nguyễn Đức Minh đã rất tài năng khi làm được việc đó. Tất cả các bài thơ được đưa vào vở diễn không thừa, không thiếu, không lệch, không sai… Bên cạnh đó, chèo đòi hỏi phải sử dụng nhiều lối văn biền ngẫu và tác giả lại am hiểu về lối văn này nên vở chèo "Hồ Xuân Hương" có rất nhiều đoạn diễn mại, linh hoạt.

"Cuộc đời của nữ sĩ Hồ Xuân Hương rất nhiều đoạn trường, vinh nhục, thăng trầm… nhưng không thể mang hết lên sân khấu. Với một vở chèo, dài lắm cũng chỉ được kéo dài đến 6 cảnh ứng với 6 không gian hoặc bối cảnh khác nhau. Tôi đã quyết định gom tất cả lại thành 5 cảnh ứng với 5 giai đoạn mang tính bước ngoặt trong cuộc đời của bà Hồ Xuân Hương. 

Với 5 bối cảnh đó, NSND Đạt Tăng phải sáng tạo mỹ thuật làm sao để thể hiện được không gian, thời gian, nội dung ứng với từng tình huống. NSND Minh Thu cũng phải chuyển thể thành các làn điệu chèo sao cho đáp ứng được yêu cầu của kịch bản nhưng phải có màu sắc vừa lạ, vừa quen, vừa thú vị, vừa độc đáo. May mắn là những cộng sự của tôi đều rất tài năng, yêu vở chèo này tha thiết nên đã hoàn thành rất tròn trịa", NSND Thúy Mùi kể thêm.

Theo NSND Thúy Mùi, vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" được dựng trong một thời gian kỷ lục với thời gian 2 tuần. Để hoàn thành kịp tiến độ, cả ê-kíp sáng tạo và diễn viên phải tập liên tục, quên cả thời gian. Các diễn viên đóng nhân vật chính bị "ép" học thuộc lời thoại rất dài với nhiều bài thơ Nôm khó nhớ. May mắn là các diễn viên của Đoàn Chèo Hải Phòng đều là những "lính thiện chiến", làm nghề hăng say và luôn cháy hết mình với sân khấu nên quá trình dựng vở không gặp sự cố gì.

"Phải nói rằng, các diễn viên Đoàn Chèo Hải Phòng là những người vô cùng tài năng và tâm huyết. Cuối năm các bạn ấy rất nhiều lịch biểu diễn nhưng đều gác lại để tham gia vở diễn. Các bạn tập ngày tập đêm với một thái độ hết sức nghiêm túc, lao động miệt mài. Chịu nhiều áp lực về mặt thời gian nhưng ai cũng hết mình, không hề kêu ca một lời nào", NSND Thúy Mùi thổ lộ.

Thùy Dương áp lực với vai Hồ Xuân Hương

Trong vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" – vai chính Hồ Xuân Hương được giao cho NSƯT Thùy Dương. Thùy Dương là gương mặt tài năng của Đoàn Chèo Hải Phòng từng đảm nhận vai O Hồng trong vở chèo "Mưa đỏ" do NSND Trịnh Thúy Mùi từng dàn dựng hồi tháng 7/2023. Để hoàn thành vai diễn này, NSƯT Thùy Dương phải vượt qua rất nhiều "cửa ải" khó chưa từng thấy. Và phải mất hơn 10 ngày tập luyện, nữ diễn viên sinh năm 1984 này mới ngấm tinh thần, tư tưởng và khí phách của Hồ Xuân Hương để vừa lòng đạo diễn.

"Trong các vở trước đây, Thùy Dương thường đóng các vai chính trong chèo nhưng là dạng vai đào thương. Đào thương là thường khóc lóc sướt mướt khi buồn, khi đau khổ, khi muộn phiền. Nhưng khi đóng Hồ Xuân Hương thì không thể khóc lóc sướt mướt được. Hồ Xuân Hương buồn nhưng rất mạnh mẽ, bên ngoài lạnh lùng, bên trong ấm áp… Hồ Xuân Hương là người tinh tế, dí dỏm, sắc sảo nhưng rất nhạy cảm. Diễn làm sao ra được cái chất đó mới là khó.

Lúc đầu, Thùy Dương cũng bị chới với và diễn theo thói quen của chèo. Bạn ấy diễn như một bà vợ quan, uy quyền, thét ra lửa. Nhưng tôi phải điều chỉnh ngay vì Hồ Xuân Hương là người cực kỳ đặc biệt. Cứ tập đến đoạn nào là phải phân tích cho bạn ấy hiểu để diễn ra được cái khí phách, hồn thơ Hồ Xuân Hương. Phải đến ngày thứ 10, Thùy Dương mới ngấm được nhân vật Hồ Xuân Hương", NSND Trịnh Thúy Mùi bộc bạch.

NSƯT Thùy Dương cũng tâm sự: "Tôi thật sự rất bất ngờ khi được chọn đóng nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Trước đó, tôi có đề nghị đạo diễn Trịnh Thúy Mùi tiến hành casting nhiều ứng cử viên khác, ai mà hợp vai nhất thì chọn người đó. Với tôi, đây là vai diễn nặng ký nhất từ trước tới nay. Chưa có vở diễn nào mà tôi phải xuất hiện xuyên suốt vở, cảnh nào cũng xuất hiện và thoại rất nhiều. Vì thế, lúc đọc xong kịch bản thì tôi rất tâm đắc nhưng cũng cảm thấy cực kỳ áp lực. Tôi bị sút mất mấy cân vì lo lắng, trăn trở với vai diễn này.

Bản thân tôi cũng rất "ngợp" với vai Hồ Xuân Hương do NSND Vân Quyền của Nhà hát Chèo Việt Nam từng đảm nhận trước đây. Vai diễn này quá thành công và ấn tượng rồi. Vượt qua được cái "bóng" rất lớn của NSND Vân Quyền là điều tôi luôn trăn trở.

May mắn là tôi được làm việc với một ê-kíp sáng tạo rất hùng hậu, có nghề và chuyên nghiệp. Đạo diễn Trịnh Thúy Mùi đã chỉ cho chúng tôi từng li từng tí một. Từ ánh mắt, nét diễn, đài từ… đến cách đi đứng. Cứ sau mỗi buổi tập, tôi lại về gọi điện trao đổi thêm với đạo diễn để tìm ra được lối diễn đắt giá nhất. Ngoài ra, các đồng nghiệp đóng cùng trong vở diễn đều là những người đã đóng chung nhiều vở nên chúng tôi phối hợp rất ăn xăm".

Theo NSƯT Thùy Dương, lúc đầu cô phải đảm nhận 12 bài hát trong 5 cảnh diễn và thay 5 bộ trang phục. Nhận thấy lời thoại và phần hát quá nặng, đạo diễn Trịnh Thúy Mùi và tác giả kịch bản đã quyết định lược bỏ bớt. Trong quá trình tập, vì phải đứng lên ngồi xuống quá nhiều nên đầu gối rất mỏi, đau. May mắn là cho đến ngày 27/1, khi vở diễn công diễn buổi đầu tiên, cô vẫn giữ được giọng hát và không bị sự cố sức khỏe nào.

"Tôi đã rất thần tượng bà Hồ Xuân Hương từ ngày còn học phổ thông. Khi tham gia vở diễn, đọc kịch bản và nghe đạo diễn giải thích, phân tích… tôi lại càng yêu quý bà hơn. Tôi thấy mình thật may mắn khi trong cuộc đời được đảm nhận những vai nặng ký, trong đó có vai Hồ Xuân Hương. Điều vui nhất là tôi không chỉ thể hiện được tròn vai mà còn thoát được khỏi cái bóng quá lớn của hình tượng Hồ Xuân Hương trên sân khấu chèo trước đây, do NSND Vân Quyền thể hiện. Tôi đã thể hiện được một Hồ Xuân Hương mới, mang đậm dấu ấn cá nhân nhưng cũng tiệm cận rất gần với ngôn ngữ biểu hiện của thời đại mới. Tôi mong là các khán giả sẽ yêu quý và ủng hộ vở chèo "Xuân Hương nữ sĩ" cũng như vai diễn Hồ Xuân Hương".