Mã não làm đẹp của người CơTu

Người Cơ Tu khi qua đời, có tục lệ chia của như coòng, mã não, chuỗi cườm… để lại cho các con trong gia đình, số đồ trang sức còn lại cũng được chôn theo cùng người chết. Vì thế, những chuổi mã não ngày xưa đến nay còn rất hiếm.

Già làng Y Kông (86 tuổi), dân tộc Cơ Tu hiện đang sống thôn Tống Coóih, xã Ba, huyện Đông Giang (Quảng Nam) cho biết: Đối với người Cơ Tu vùng núi Quảng Nam, từ em bé (trai hay gái) đến những người đàn ông, phụ nữ khi bước sang tuổi trung niên đến những người già Cơ Tu đứng tuổi, hầu hết đều trang bị cho mình những chiếc vòng đeo cổ với độ dài, ngắn, những chuỗi hạt cườm nhiều màu hoặc mã não có độ tinh xảo khác nhau.
Chuỗi mã não là một loại trang sức chủ đạo, không thể thiếu trong trang phục hằng ngày cũng như vào ngày Tết, lễ cưới, hỏi, lễ hội... Những chuỗi trang sức (C’rôn) bằng những hạt mã não nhỏ hình tròn, lục giác hay bầu dục. Xen kẽ giữa các hạt mã não là những nanh heo rừng, lông gáy heo rừng, vuốt con gấu, hình nhân gỗ làm bằng gỗ quý…C’rôn càng đẹp, nanh heo càng dài…là biểu tượng của sức mạnh, quyền lực, địa vị của người đó trong cộng đồng.

Theo tìm hiểu của chúng tôi: Ngày xưa, người Cơ Tu rất quý mã não. Trai Cơ Tu thường tặng người yêu những hạt mã não. Không những thế, của hồi môn của cha mẹ cho con gái Cơ Tu về nhà chồng cũng bằng mã não, tùy theo khả năng từng gia đình mà cho nhiều hay ít. Ngày xưa, mỗi hạt mã não được trao đổi ngang với một con trâu, con bò. Còn ngày nay, chỉ có 50.000 đến 100.000 đồng cũng mua được một chuỗi mã não bằng nhựa tổng hợp 10 hạt cũng rất đẹp, tất nhiên là không đẹp và quý như những hạt mã não của người Cơ Tu ngày xưa còn lại.

Đối với đồng bào Cơ Tu, mã não là vật trang sức quý giá nhất trong các đồ trang sức, là biểu tượng của sự giàu có, no ấm. Do đó, mã não cũng là sính lễ không thể thiếu trong phong tục cưới hỏi của đồng bào Cơ Tu vùng núi Quảng Nam. Cùng với hạt cườm ngũ sắc, mả não là thứ trang sức trên cổ được ưa dùng nhất của nam và nữ Cơ Tu. Các cô gái trẻ hay phụ nữ lớn tuổi đều đeo trang sức mã não.

Hiện nay, tại các vùng đồng bào Cơ Tu sinh sống vẫn còn rất nhiều già làng hay người già lớn tuổi có những chuỗi mã não được lưu truyền từ đời này sang đời khác, được coi như là những chuỗi mả não cổ hết sức quý giá, hiếm có, có thể ngang giá với loại ché xưa, với trị giá hàng 5 đến 7 con trâu mới mua được. Ngày trước, trai Cơ Tu nghèo, không có mã não thì rất khó lấy vợ.

Do không có mã não nên tạm thời những thanh niên Cơ Tu nghèo phải lấy những người phụ nữ góa chồng, tuổi cao gấp 2 đến 3 lần của mình. Sau 4 đến 5 năm, người thanh niên kia làm ăn có của cải thì cưới vợ trẻ hơn. Và món quà đầu tiên để làm sính lễ với cha mẹ vợ cũng là những vòng mã não. Ngược lại, một người đàn ông Cơ Tu giàu có, có thể cưới con gái Cơ Tu khoảng 16 đến 17 tuổi. Phụ nữ, đàn ông Cơ Tu đeo càng nhiều chuỗi mã não thì chứng tỏ càng giàu có, quyền lực, đại diện cho giới thượng lưu.

Theo lời các già làng, những người già Cơ Tu lớn tuổi thì đặc tính của hạt cườm và các hạt mã não của các vòng này có độ bền cao, dù đã qua bao đời sử dụng của cha ông họ trước kia mà hạt vòng vẫn đẹp, bền, không để lại vết xước, đốt không cháy, đập không vỡ, không phai nhạt màu sắc. Vòng đeo cổ này được xâu bằng nhiều hạt cườm tròn, xen kẽ với các hạt mã não tròn, dẹt hoặc hình thoi, hình vuông. Khi đeo vòng này, bao giờ người Cơ Tu cũng mặc thổ cẩm và thường đeo thêm kiềng bạc to, tròn. Mã não được họ xem như là vật thiêng giúp người tránh xa tà ma, bệnh tật, là cái để làm đẹp, tránh gió độc, bảo vệ sức khỏe.

Mã não tượng trưng cho cái đẹp nên mã não là đối tượng được đồng bào Cơ Tu khắc họa sinh động trong nghệ thuật trang trí dân gian. Hoa văn trên trang phục thổ cẩm, nhà làng truyền thống (gươl), cột lễ đâm trâu (xnuar) và một số vật dụng khác, hình mã não là mô típ khá phổ biến, hoa văn mã não được thể hiện một cách sáng tạo, đan xen, hòa quyện với mô típ hoa văn khác như hoa văn chày cối, hoa văn ngọn chông, hoa văn hàng rào...tạo nên nét đặc biệt trong truyền thống dân tộc.

Có dịp đến các bản làng người Cơ Tu từ cùng cao, vùng trung và vùng thấp thuộc ba huyện Nam Giang, Đông Giang và Tây Giang(Quảng Nam) vào ngày thường cũng như dịp Tết hoặc mùa lễ hội, được tận mắt xem những người già, những chàng trai, những em bé đến những sơn nữ Cơ Tu với trang phục đẹp, đeo chuỗi hạt cườm, chuỗi mã não màu huyết dụ hay vàng cam rực rỡ, trông rất dễ thương và thật duyên dáng biết bao. Ngày nay, ở vùng người Cơ Tu chuỗi mã não còn lại tương đối nhiều. Đây không chỉ là đồ vật trang sức của cộng đồng Cơ Tu mà còn là một tài sản văn hóa vật thể chung của dân tộc Cơ Tu, cần được bảo tồn, lưu giữ.