Bình luận
0
Bia Chợ Dinh là một bia Chăm cổ được khắc trực tiếp vào một mỏm đá ở phía Nam núi Nhạn, sát sông Chùa (phường 1, TP Tuy Hòa). Di tích này nằm cách cửa Đà Diễn khoảng 2km. Cách di tích Tháp Nhạn khoảng 50m về phía Tây có một ngôi miếu nhỏ thờ Thiên Yana, bài vị thờ trong ngôi miếu này còn ghi rõ “Thiên Yana thượng đẳng thần, thần vị”.
Đầu thế kỷ XX, khi người Pháp đến khảo sát và nghiên cứu di tích này, bia ở gần Chợ Dinh nên đặt tên là bia Chợ Dinh. H.Pacmentier đã ghi chép về bia Chợ Dinh như sau: “Có một bi ký khắc trên vách đá, ở bên dưới các tháp và ở tít tận dưới sườn núi dốc. Núi đá này thuộc địa phận làng Nhạn Tháp. Bi ký này chỉ gồm một lời thỉnh cầu Bhadresvara, có 2 dòng chữ lớn (quãng 400 năm sau Công nguyên). Có kèm theo một đoạn chữ thán trông không rõ mấy” (1).
Bia Chợ Dinh được khắc trên một phiến đá tự nhiên có chiều cao 5m, chiều rộng 4m, bia viết bằng chữ Sankrit, dạng tự vuông, bao gồm 3 dòng; 2 dòng trên dài 1,9m, dòng dưới cùng dài bằng một nửa hai dòng trên. Cỡ chữ khắc trên bia cao 6,5cm, khoảng cách giữa các dòng 9cm.
Hiện nay, nội dung văn bia Chợ Dinh đã có hai bản dịch. Bản dịch do L.Finot công bố có nội dung như sau: “Kính lạy Thượng đế! Nhờ ân sủng dưới chân của Đức Ngài Bhadesvara, tôi xin làm vui lòng Ngài với Agnhi. Lâu bền như mặt trời, mặt trăng, Ngài sẽ cứu các con cháu của Đại Vương Đạo Pháp (Mahajara Dharma) Sri Bhadravarman. Nhờ ân sủng của đất lễ hiến tế thành công”.
Bia Chợ Dinh dưới chân núi Nhạn TP Tuy Hòa (tỉnh Phú Yên) đang bị xâm hại nghiêm trọng. Nhiều nhà cửa, cây cối che khuất bia, không có lối vào. Ảnh: HOÀI SƠN.
Bản dịch của R.C.Majumdar có nội dung như sau: “Kính lạy thần. Nhờ đặc ân dưới chân thần Bhadresvaravamam, tôi xin kính nhờ đến thần Lửa (Anhi) vĩnh cửu như mặt trời, mặt trăng phù hộ cho con và cháu của Dharma - Maharaja Sri Bhadravamam. Lễ hiến tế thành công nhờ ân sủng của đất”.
Như vậy, nội dung của bia Chợ Dinh liên quan đến việc thờ thần Bhadresvaravamin - một dạng thể hiện của thần Siva. Căn cứ vào nội dung và kiểu chữ khắc trên văn bia, các nhà nghiên cứu đã xác định bia Chợ Dinh có niên đại vào khoảng thế kỷ IV đến thế kỷ V. Bia này được khắc dựng dưới triều đại vua Bhadravarman…
Ngoài bia Chợ Dinh, năm 2009, Phú Yên còn phát hiện bi ký ở thôn Hòa Thạnh (xã Xuân Cảnh, TX Sông Cầu). Bia Chăm cổ, được khắc tạc trên một tấm sa thạch có chiều cao 1,7m, chiều rộng mặt bia 0,6m, dày 0,25m; phần chân bia hơi vát, theo nhận định chuyên môn, có thể đây là phần được cắm vào một chân đế.
Hiện vật có những đặc điểm: Mặt bia khắc 6 dòng văn tự cổ, dạng tự hình vuông. Căn cứ vào dạng chữ viết, bi ký Chăm cổ này có niên đại khoảng trước thế kỷ X.
Trước đó, tại di tích Núi Bà, xã Hòa Phong, huyện Tây Hòa, ngành Văn hóa tỉnh Phú Yên đã phát hiện một bi ký.
Hiện vật bị vỡ, còn lại một khối đá hình chữ nhật cao 47cm, rộng 39cm, dày 26cm. Chỉ có một mặt trước được mài nhẵn để khắc chữ, các mặt còn lại giữ nguyên vết chẻ. Mặt trước hiện vật bị sứt vỡ, phần mặt nhẵn còn lại có diện tích 35cm x 14cm, trên phần mặt nhẵn này có 7 hàng chữ Sankrit viết theo chiều ngang, cỡ chữ cao 1,5cm kiểu chữ nét tròn.
Đây có thể là một trụ cửa của một ngôi tháp được khắc văn bia trên một mặt, nhưng đã bị vỡ chỉ còn lại một phần…
Bia Chợ Dinh có giá trị đặc biệt về lịch sử văn hóa điêu khắc, ngôn ngữ…là minh chứng về chiều sâu văn hóa của vùng đất Phú Yên. Vì vậy, cần có phương án bảo vệ, giữ gìn chu đáo. Ảnh: HOÀI SƠN
Bia Chợ Dinh là di sản quý, độc đáo và có giá trị lịch sử - văn hóa tiêu biểu không chỉ phạm vi tỉnh Phú Yên mà so với các bia ký Chăm trong kho tàng di sản văn hóa Chăm Pa ở khu vực Nam Trung Bộ. Xét về hình thức thể hiện thì bia Chợ Dinh cùng loại với các bia Đá Nẻ ở Ninh Thuận và bia Hòn Cục ở Quảng Nam, đây đều là những bia được khắc tạc trên các phiến đá tự nhiên.
Nhưng xét về niên đại, bia Chợ Dinh xếp cùng với các bia Hòn Cục, bia Chiêm Sơn và bia Mỹ Sơn I ở Quảng Nam. Cả bốn bia này đều do vua Bhadravarman tạo dựng. Đây là những bia Chăm có niên đại sớm, chỉ xếp sau bia Võ Cạnh (Khánh Hòa) thế kỷ II mà thôi. Nội dung văn bia Chợ Dinh cũng như các bia do Bhadravarman dựng chứa đựng những giá trị quan trọng.
Thông qua những bi ký này cùng nhiều nguồn tài liệu lịch sử, di vật nghệ thuật tạo hình, văn hóa dân gian… có thể tìm hiểu được những nội dung có liên quan đến lãnh thổ, tôn giáo, tín ngưỡng của vương quốc Chăm Pa thế kỷ thứ IV.
Về lãnh thổ vào thời kỳ lập quốc, từ những thế kỷ đầu Công nguyên, trên vùng đất của người Chăm cư trú, tuy cùng ngôn ngữ nhưng có nhiều bộ lạc, lớn nhất là bộ lạc Cau và bộ lạc Dừa. Bộ lạc Dừa phân bố cư trú từ phía Bắc đèo Cù Mông trở ra, trên vùng đất các tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi, Quảng Nam và TP Đà Nẵng ngày nay.
Còn bộ lạc Cau ở từ đèo Cù Mông trở vào, trên vùng đất các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận ngày nay. Bộ lạc Cau thành lập một tiểu quốc của riêng mình ở phía Nam đèo Cù Mông, tiếp tục phát triển một cách độc lập trong vài ba thế kỷ, sau đó ngày càng có quan hệ với các tiểu quốc láng giềng, nhất là với tiểu quốc thân tộc của bộ lạc Dừa ở phía Bắc đèo Cù Mông.
Tiểu quốc của bộ lạc Cau có tài liệu gọi là Nam Chăm, về sau có tên là Panduranga gồm 2 xứ Panran và Kauthara. Còn tiểu quốc của bộ lạc Dừa là Bắc Chăm. Vương quốc Chăm Pa ra đời từ 2 tiểu quốc đó, lúc thì phía Nam Chăm mạnh hơn, khi thì Bắc Chăm chiếm ưu thế. Các biên niên sử Trung Quốc vào các thời điểm khác nhau đã chép tên quốc gia này là Lâm Ấp, Hoàn Vương, Chiêm Thành…
Liên quan đến sự hiện diện của các bi ký do Bhadravarman tạo dựng trên một phạm vi rộng lớn và qua sự dẫn giải trên, bước đầu đoán định vào thế kỷ thứ IV có thể Bhadravarman đã cai trị trên toàn bộ lãnh thổ Chăm Pa, bao gồm cả hai tiểu quốc Nam Chăm và Bắc Chăm. Hoặc có thể do lúc Bắc Chăm chiếm ưu thế mà có sự tranh chấp chăng?
Nếu đúng thì việc Bhadravarman cho khắc bia Chợ Dinh là để khẳng định vùng đất này đã thuộc về tiểu quốc Bắc Chăm? Cũng không loại trừ giả thuyết vào thế kỷ thứ IV, tiểu quốc phía Bắc kéo dài đến tận vùng đất Phú Yên.
Về vấn đề tôn giáo tín ngưỡng, bi ký Chăm có niên đại sớm nhất là bia Võ Cạnh mang những nội dung về Phật giáo cho thấy đạo Phật đã hiện diện trên lãnh thổ của vương quốc Chăm Pa ngay thế kỷ khi vương quốc Chăm Pa được thành lập.
Nhưng văn bia Chợ Dinh và những bia do Bhadravarman dựng lại mang những nội dung về Siva giáo. Lời thỉnh cầu của nhà vua tới thần Siva được phản ánh trong nội dung bia Chợ Dinh cho thấy sự kết hợp tín ngưỡng vua - thần để thành một dạng thần chủ.
Bia Mỹ Sơn I đề cập đến việc thờ thần Bhadresvaravarmin, một hình thức biểu hiện của thần Siva. Có thể thấy rằng vào thế kỷ thứ IV Bà-la-môn giáo đã có vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của người Chăm, ít nhất trên vùng đất phía Bắc từ địa phận thuộc Phú Yên hiện nay trở ra.
Bi ký là nguồn tài liệu vô giá chứa đựng nhiều dữ liệu về lịch sử, tôn giáo và các lĩnh vực khác của đời sống xã hội của người Chăm thời cổ. Bi ký Chăm Pa ở Phú Yên tuy số lượng phát hiện được không nhiều, nhưng lại là một trong những bi ký được các nhà khảo cổ học đánh giá và xếp vào loại cổ chỉ sau bia Võ Cạnh. Bia Chợ Dinh được khắc trực tiếp vào một mỏm đá ở phía Nam núi Nhạn thành những tấm bia to, đẹp, vì thế ngoài giá trị về văn bản học, bia Chợ Dinh còn là tác phẩm điêu khắc có giá trị.
(1) H.Parmentier, Thống kê khảo tả các di tích Chàm ở Trung Kỳ, Paris, 1909.
Hiện nay, bia Chợ Dinh chưa được nhìn nhận, đánh giá đúng giá trị nên chưa có biện pháp quản lý, bảo tồn phù hợp. Di tích bị xâm lấn và chịu tác động tiêu cực rất lớn từ thời tiết nắng mưa và cả sự thiếu ý thức của con người. Bia Chợ Dinh nằm trong quần thể Khu di tích quốc gia đặc biệt Tháp Nhạn với sự đan xen hòa quyện giao thoa bản sắc văn hóa đặc biệt của các dân tộc anh em như: Chăm, Kinh, Hoa thể hiện qua nhiều công trình kiến trúc lịch sử, tôn giáo tín ngưỡng tâm linh tiêu biểu như: Tháp Nhạn, Đài tưởng niệm anh hùng liệt sĩ, Đài tưởng niệm Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, đình Ninh Tịnh, Hội quán người Hoa, chùa Kim Cang và các công trình kiến trúc cổ dưới chân núi Nhạn, là những di sản, là nguồn tài nguyên vô giá cần được kịp thời quan tâm đúng mức để bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di sản, góp phần phát triển kinh tế - xã hội.
Đó là con ốc nhồi, hay còn gọi là con ốc bươu đen (ốc đặc sản). Vừa rồi, Trung tâm Khuyến nông Quốc gia và Trung tâm Khuyến nông tỉnh Lạng Sơn đã phối hợp tổ chức tham quan mô hình nuôi ốc nhồi của ông Vi Văn Nhuận ở thôn Lân Luông, xã Thiện Tân (địa phận huyện Hữu Lũng trước đây).
Nhiều đứa trẻ lớn lên với niềm tin "người lớn không bao giờ sai".
Chia sẻ
Tối 29/11, cái lạnh đầu đông của vùng cao Tây Bắc dường như tan biến tại Quảng trường Nhân dân tỉnh Lai Châu. Hàng ngàn người dân và du khách đã cùng hòa mình vào không khí lễ hội rực rỡ sắc màu trong Chương trình giao lưu văn nghệ Việt Nam – Trung Quốc với chủ đề “Biên cương hữu nghị”.
Chia sẻ
Trong 38 năm Lê Thánh Tông làm hoàng đế, đất nước đã có 501 người đỗ trạng nguyên, tiến sĩ... Và một khi nói tới công lao của ông đối với nền văn hóa dân tộc, không thể không kể đến một việc có ý nghĩa lịch sử mà ông đã làm.
Chia sẻ
Lưu Vinh là con trai trưởng của Hán Cảnh Đế, lại là người con do Lịch Cơ - phi tần rất được Hán Cảnh Đế sủng ai, sinh ra, vì thế rất không ngạc nhiên khi trở thành hoàng thái tử. Thế nhưng Lưu Vinh lại chết bi thảm ở tuổi 23.
Chia sẻ
Chiều tối 29/1, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính phát động “Chiến dịch Quang Trung” tại cuộc họp trực tuyến với các tỉnh Đắk Lắk, Gia Lai, Khánh Hòa và Lâm Đồng về công tác phòng, chống và khắc phục hậu quả mưa lũ lịch sử, đồng thời chủ động ứng phó với bão số 15. Cuộc họp diễn ra tại trụ sở UBND tỉnh Đắk Lắk cơ sở 2 (trước đây là trụ sở UBND tỉnh Phú Yên, thuộc phường Tuy Hòa).
Chia sẻ
Việc loại bỏ hoàn toàn dầu thực vật để quay về sử dụng 100% mỡ lợn liệu có phải là giải pháp tối ưu cho sức khỏe? Mỡ lợn có tốt không?
Chia sẻ
Một nghiên cứu mới từ Mỹ đã cảnh báo một nguyên nhân ít được chú ý khiến nhiều người trẻ bị chẩn đoán là "tiền tiểu đường".
Chia sẻ
Nga vừa mở một trong những đợt tấn công bằng drone lớn nhất nhằm vào Ukraine trong đêm, phóng khoảng 600 drone và 36 tên lửa vào cơ sở năng lượng và các khu vực khác, Tổng thống Volodymyr Zelensky cho biết hôm 29/11. Trong khi đó, Ukraine cũng mở trận đánh hợp lực mạnh mẽ tại bán đảo Crimea, tấn công kho UAV và hệ thống phòng không Nga.
Chia sẻ
Tin bão mới nhất hôm nay từ Trung tâm Dự báo Khí tượng thủy văn Quốc gia, bão số 15 KOTO hầu như ít dịch chuyển, dự báo ngày 2/12 sẽ suy yếu thành áp thấp. Trung tâm cũng thông báo bản tin cuối cùng về áp thấp mới, đã suy yếu thành vùng áp thấp trên biển Đông.
Chia sẻ
Sáng 28/11, tại Hà Nội đã diễn ra Lễ Công bố trang phục Đoàn Thể thao Việt Nam năm 2025 tại SEA Games 33.
Chia sẻ
Người nhập cư từ 19 quốc gia đang đối mặt nguy cơ bị thu hồi thẻ xanh Mỹ theo cuộc rà soát mới được chính quyền Trump công bố.
Chia sẻ
Ngày 29/11 VinFast chính thức khai trương Xưởng dịch vụ sửa chữa - bảo dưỡng ô tô thứ 350 tại Từ Sơn (Bắc Ninh). Với 350 xưởng hiện hữu, tiến tới đạt 400 xưởng vào cuối năm nay, VinFast đang là hãng xe có mạng lưới chăm sóc khách hàng lớn nhất Việt Nam.
Chia sẻ
Sáng ngày 27/11 tại Trụ sở chính Agribank, ông Shibu Thomas - Giám đốc Khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, Bộ phận Giải pháp Sản phẩm Bù trừ - Thanh toán Toàn cầu đã đến thăm và trao giải thưởng “Chất lượng thanh toán quốc tế xuất sắc năm 2025 - MT 103 Elite Quality Recognition Award”. Đây là lần vinh danh tiếp theo của J.P. Morgan dành cho Agribank, ghi nhận những bước tiến mạnh mẽ của ngân hàng trong lĩnh vực thanh toán quốc tế và khẳng định vị thế của Agribank trong hệ thống tài chính toàn cầu.
Chia sẻ
Bên cạnh những kiến thức về pháp luật, các học viên của trường Học Viện An ninh Nhân dân cũng được trải nghiệm thực tế cũng như bổ sung thêm các lý thuyết về lái xe an toàn.
Chia sẻ
Nghệ sĩ Nhân dân Tự Long vừa bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ chuyên ngành Lý luận và Lịch sử sân khấu. Anh trở thành nghệ sĩ đầu tiên thuộc Nhà hát Chèo quân đội có học vị này.
Chia sẻ
400 suất quà từ Chương trình Hướng về miền Trung đã đến tay người dân xã Hòa Mỹ (huyện Tây Hòa, tỉnh Phú Yên cũ). Đây là chương trình do Báo NTNN/Dân Việt phát động và nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của bạn đọc, doanh nghiệp, mạnh thường quân.
Chia sẻ
Từ 26-28/11, Bộ trưởng Trần Đức Thắng cùng đoàn công tác của Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã có chuyến công tác và làm việc tại Thủ đô Bắc Kinh (Trung Quốc). Tại đây, Bộ trưởng Trần Đức Thắng và đoàn đã làm việc với Đại sứ quán Việt Nam tại Bắc Kinh và 7 bộ, ngành, địa phương, doanh nghiệp của Trung Quốc, qua đó, đạt được nhiều kết quả tích cực về hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm trong các lĩnh vực nông nghiệp và môi trường.
Chia sẻ
Công Phượng tái hợp sân Pleiku, “giải cứu” HAGL? Thái Lan đặt mục tiêu giành 241 HCV; Ronaldo sắp khai trương CLB thượng lưu; Trossard có nguy cơ vắng mặt ở đại chiến với Chelsea; Saka đính hôn với bạn gái.
Chia sẻ
Cựu Chánh văn phòng Tổng thống, ông Andriy Yermak - người từng là "cánh tay phải" của ông Zelensky tiết lộ với tờ New York Post rằng ông sẽ ra tiền tuyến ngay sau khi từ chức vì dính líu tới đại án tham nhũng rúng động Ukraine.
Chia sẻ
Nghệ sĩ Nhân dân mang hàm Đại tá là mỹ nhân Hà Thành khoe vẻ đẹp trẻ trung ở tuổi U60 bên chồng -nguyên Giám đốc thu hút sự chú ý của công chúng.
Chia sẻ
Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đã đến xã Hòa Thịnh, tỉnh Đắk Lắk (thuộc huyện Tây Hòa, tỉnh Phú Yên cũ) – địa phương chịu thiệt hại nặng nề nhất trong đợt mưa lũ lịch sử vừa qua, trực tiếp thăm hỏi, động viên bà con vùng lũ và chỉ đạo giải pháp khắc phục hậu quả thiên tai.
Chia sẻ
Hội Khoa học Kỹ thuật Xây dựng TP.HCM chính thức ra mắt và tổ chức Đại hội đại biểu nhiệm kỳ I. Ông Lê Như Thạch - Chủ tịch Tập đoàn Bcons, được bầu làm Chủ tịch Hội nhiệm kỳ 2025 - 2030.
Chia sẻ
Giới ngoại giao Nga cho biết truyền thông Anh đưa tin sai lệch và gây hại về những phát ngôn của tổng thống liên quan đến Ukraine.
Chia sẻ
Tử vi ngày mai nhấn mạnh, về cuối năm 2025, 4 con giáp tận hưởng cuộc sống vừa danh vọng vừa giàu sang, gia đình hạnh phúc, tình cảm ngọt ngào.
Chia sẻ
Nhân Ngày Quốc tế đoàn kết với nhân dân Palestine của Liên hợp quốc (29/11), Chủ tịch nước Lương Cường khẳng định sự ủng hộ mạnh mẽ và tình đoàn kết của Nhà nước và nhân dân Việt Nam với Palestine trong sự nghiệp đấu tranh chính nghĩa vì độc lập và tự do
Chia sẻ
Tối ngày 29/11, Cục trưởng Cục Hàng không Việt Nam Uông Việt Dũng cho biết, các hãng hàng không Việt Nam sẽ hoàn thành thực hiện EAD đối với toàn bộ các máy bay Airbus A320/A321 bị ảnh hưởng trước thời hạn hiệu lực của EAD vào lúc 6h59 ngày 30/12.
Chia sẻ
U22 Indonesia vừa công bố danh sách dự SEA Games 33, trong đó lần đầu tiên triệu tập 5 cầu thủ nhập tịch gốc Hà Lan — động thái được xem là thông điệp “chơi tất tay” để bảo vệ HCV.
Chia sẻ
Viện Lúa ĐBSCL đã trải qua hơn 10 năm lai tạo giống lúa OM19. Vụ đông xuân 2025-2026 tới đây, giống lúa OM19 sẽ được trồng thử nghiệm 80 ha và được doanh nghiệp bao tiêu xuất khẩu sang Nam Mỹ.
Chia sẻ
Lisa (BlackPink) gây tranh cãi trên mạng xã hội bởi sự thay đổi trong phong cách thời trang những năm gần đây.
Chia sẻ
Bộ trưởng Bộ Công an đã bổ nhiệm Đại tá Lê Đức Trung, Trưởng phòng Trọng án, Cục Cảnh sát Hình sự giữ chức Phó giám đốc Công an tỉnh Sơn La.
Chia sẻ
Tin tức 
Thế giới 
Nhà nông 
Hội và Cuộc sống 
Đại đoàn kết dân tộc 
Kinh tế 
Thể thao 
Văn hóa - Giải trí 
Xã hội 
Bạn đọc 
Nhà đất 
Media 
Chuyển động Sài Gòn 
Pháp luật 
Dân Việt trò chuyện 
Gia đình 
Đông Tây - Kim Cổ 
Hà Nội hôm nay 
Radio Nông dân 
Doanh nghiệp 
Đăng nhập
Nguyễn Hoài Sơn 
