Nơi quân nhà Trần thua quân Mông-Nguyên, nhưng khiến tướng giặc tự sát nay là huyện nào Vĩnh Phúc?

Cuộc tiến quân xâm lược Đại Việt lần thứ nhất của đế chế Nguyên Mông là nhằm dùng Đại Việt làm bàn đạp để tiến công vào Nam Tống, chiếm lĩnh toàn bộ miền Nam Trung Quốc. 

Đội quân của Ngột Lương Hợp Thai khoảng ba vạn người, gồm kỵ binh người Mông Cổ và quân Thoán Bặc (một tộc người ở Vân Nam, Trung Quốc).

Trước khi tiến quân vào biên giới Đại Việt, Ngột Lương Hợp Thai đã nhiều lần sai sứ sang dụ hàng Trần Thái Tông. Tất cả sứ giả đều bị tống giam. Chờ mãi không thấy sứ về, Ngột Lương Hợp Thai liền quyết định xâm lược Đại Việt bằng quân sự.

Một đoạn sông Cà Lồ ngày nay xưa là sông Lồ cổ thời nhà Trần. Sông Cà Lồ là nơi có thành Bình Lỗ nổi tiếng trong Chiến tranh Tống–Việt (981) do Lê Hoàn chỉ huy. Hiện còn di tích thành cổ bên sông Cà Lồ. Nơi diễn ra trận chiến Bình Lệ Xuyên là khu vực nằm trên đường quốc lộ 2, gần sông Cà Lồ, phía bắc giáp xã Quất Lưu và thị xã Vĩnh Yên; Phía đông là thị trấn Hương Canh, phía tây giáp huyện Yên Lạc thuộc huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Phúc ngày nay.

Quân Nguyên chia làm hai hướng tiến vào nước ta. Một theo hướng hữu ngạn sông Hồng qua Quy Hóa và hướng thứ hai theo sông Chảy qua châu Thu Vật (Yên Bình, Lục Yên, Yên Bái). Viên tướng trẻ A Truật (18 tuổi, con của Ngột Lương Hợp Thai) được phái đi tiếp viện cho các đạo quân đi trước, đồng thời còn có nhiệm vụ dò xét tình hình phòng ngự của quân ta.

Thấy quân ta rất đông, đã dàn trận sẵn sàng, A Truật vội sai người về báo cáo. Được tin Ngột Lương Hợp Thai liền tiến binh xuống gấp rút. Tháng chạp năm Đinh Tỵ (1257) hai đạo quân Mông Cổ gặp nhau ở Việt Trì. Ngày 12 tháng chạp (tức ngày 17/1/1258) Ngột Lương Hợp Thai kéo quân đến Bình Lệ Nguyên.

Đây là khu vực nằm trên đường quốc lộ 2, gần sông Cà Lồ, phía bắc giáp xã Quất Lưu và thị xã Vĩnh Yên; Phía đông là thị trấn Hương Canh, phía tây giáp huyện Yên Lạc thuộc huyện Bình Xuyên tỉnh Vĩnh Phúc ngày nay. Đây là một vùng đất rộng lớn, bằng phẳng được tạo nên bởi các dòng chảy là lưu vực của các sông Phan, sông Cánh, sông Cầu Bòn bắt nguồn từ dãy Tam Đảo.

Vua Trần Thái Tông trực tiếp chỉ huy chiến đấu. Vua cho bày trận bên này sông đợi giặc. Bên kia sông Ngột Lương Hợp Thai chia quân làm 3 đội, cho Triệt Triệt Đô làm tiên phong qua sông trước. Ngột Lương Hợp Thai vạch kế hoạch tấn công cho Triệt Triệt Đô: "Quân ngươi khi đã qua sông, đừng đánh vội, chúng tất đến chống lại ta, phò mã Hoài Đô theo sau cắt hậu quân của chúng, ngươi rình cướp lấy thuyền...".

Triệt Triệt Đô không theo kế hoạch, vừa lên tới bờ sông y liền cho quân xông vào trận đánh, đã gặp sức chiến đấu mạnh mẽ của quân ta. Trước tình thế quân giặc quá mạnh, tướng Lê Tần đã khuyên vua hãy tạm rút lui để bảo toàn lực lượng. Quân ta rút lui an toàn, các đội thuyền vẫn vẹn nguyên. Âm mưu cướp thuyền, bắt sống vua Trần của Ngột Lương Hợp Thai hoàn toàn thất bại.

Sau trận chiến, Ngột Lương Hợp Thai không thể mừng chiến thắng. Ngột Lương Hợp Thai đổ hết mọi tội lỗi lên đầu tướng Triệt Triệt Đô vì đã không hoàn thành được nhiệm vụ cướp thuyền, dọa rằng sẽ xử theo quân pháp. Tướng tiên phong Triệt Triệt Đô hổ thẹn, uống thuốc độc tự sát...

(còn nữa).