Ô Quan Chưởng không bị phá là nhờ một người Pháp đứng ra bảo vệ?

Ô Quan Chưởng không bị phá là nhờ một người Pháp đứng ra bảo vệ?

Ô Quan Chưởng (hay còn gọi là ô Đông Hà, ô Thanh Hà, ô Cửa Đông) là một cửa ô của Hà Nội xưa, nằm ở phía Đông của toà thành đất bao quanh Kinh thành Thăng Long. Theo Tuyển tập văn bia Hà Nội, tập 1, cửa Đông Hà xây từ năm Cảnh Hưng 10 (1749) được sửa chữa lại năm Gia Long (Đinh Sửu 1817). Ngang lối đi giữa cổng có một tấm bia đá gắn vào tường, khắc tờ sức của Hà Ninh tổng đốc Hoàng Diệu và tuần phủ Hà Nội Hoàng Hữu Xứng đề năm Mậu Dần 1878 cấm lính canh gác xách nhiễu nhân dân.

Tương truyền, tên gọi Ô Quan Chưởng bắt nguồn từ sự kiện xảy ra vào năm Tự Đức thứ 26 (năm 1873). Theo Sách Người và cảnh Hà Nội của cụ Hoàng Đạo Thúy: "Song song với Hàng Đậu là Hàng Khoai. Dưới chợ là phố Mới, đầu phố chỗ gần bờ sông có cửa ô Quan Chưởng (cửa Đông Hà) còn nguyên cổng xây cũ, đoạn này gọi là phố Hàng Chiếu … khi Francis Garnier đánh thành thì một ông Chưởng cơ, cùng một trăm chiến sĩ đã giữ thành này đến người cuối cùng!...". Sau khi chiếm đóng Hà Nội, để mở rộng các khu phố cũng như mở rộng đường giao thông, người Pháp đã cho phá bỏ các công trình cũ, trong đó có tất cả các cửa ô ra vào Hà Nội. Vậy lý do gì khi tất cả các cửa ô đều bị phá, nhưng riêng ô Quan Chưởng còn lại tới ngày nay?

Bấy lâu nay, người ta vẫn truyền miệng cho nhau về câu chuyện, rằng Ô Quan Chưởng lúc đó thuộc tổng Đồng Xuân do một ông họ Đào làm Thiên hộ trông coi. Ông người làng Khúc Thuỷ tên là Đào Đăng Chiểu, sinh năm ất Tỵ (1845), mất ngày 25/6 năm Bình Thìn (1916), nguyên là Chánh tổng Tổng Đồng Xuân, sau này thành phố Hà Nội đổi ra làm 8 hộ, ông được cử làm Thiên hộ hộ thứ nhất, vì ông Đào Đăng Chiểu cùng với dân chúng nhất định không chịu ký tên vào tờ trình xin phép phá cửa ô nên cuối cùng người Pháp phải nhượng bộ, nên cửa ô này không bị phá.

Tuy không có văn bản chứng thực, nhưng hẳn câu chuyện này không bỗng dưng mà có, và nỗ lực của ông Đào Đăng Chiểu và người dân Tổng Đồng Xuân khi đó thật đáng ghi nhận. Nhưng còn có một cá nhân khác đóng góp quan trọng vào việc bảo tồn được cửa ô này cho tới ngày nay, đó là nỗ lực của ông George Godard, Hiệu trưởng Trường Viễn Đông Bác Cổ kiêm Chủ tịch Ủy ban Cổ vật Bắc Kỳ. Các văn bản chứng minh nỗ lực bảo tồn ô Quan Chưởng của ông Godard hiện vẫn được lưu giữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia.

Theo bài viết: “Tranh cãi về vấn đề phá bỏ hay bảo tồn Ô Quan Chưởng thời Pháp thuộc” của tác giả Bùi Thị Hệ, căn cứ vào các tài liệu còn lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, việc xem xét phá bỏ Ô Quan Chưởng bắt nguồn từ đề nghị của của dân cư và một số chủ sở hữu người Âu tại phố Jean Dupuis (phố Hàng Chiếu) trong lá đơn đệ trình lên Hội đồng thành phố ngày 28 tháng 11 năm 1904. Lý do nên phá bỏ cửa ô này là do nhỏ hơn con phố, cửa ô này tạo thành một nút thắt khiến cho lưu thông ở đây rất bất tiện, tại nạn thường xuyên xảy. Mặt khác vào ban đêm, cửa ô này trở thành nơi chứa rác và nơi trú ngụ của bọn ma cà bông.

Hội đồng thành phố đã tổ chức họp để lấy ý kiến của các ủy viên và bỏ phiếu thông qua đề xuất phá dỡ cửa ô này. Chủ trì phiên họp, Đốc lý Hà Nội cho rằng: “Phố Jean Dupuis (Hàng Chiếu) và đoạn kéo dài của nó – tức phố Rue du Cuivre (Hàng Đồng) – là tuyến giao thông huyết mạch, mà đổ dồn về đó là những dòng người và xe lưu thông từ khu thương mại thuộc phố cổ và những con đường đông đúc quanh Hoàng thành. Vào những ngày chợ phiên, việc lưu thông của đám đông gặp không ít khó khăn do cửa ô chỉ rộng có 4 mét nhưng lại là nơi kết nối hai con đường rộng tới 8 mét, hơn nữa, vị trí án ngữ ngã tư các phố Ancien Canal (Hàng Buồm) và ngõ Thanh Hà khiến cửa ô trở nên vô cùng nguy hiểm đối với các phương tiện từ hai tuyến phố trên đây đổ lại và có nguy cơ bị đâm xiên bởi những phương tiện đang lao xuống từ phố Rue des Nattes de Jonc (phố Ô Quan Chưởng). Cuối cùng, khối gạch vữa đồ sộ tạo thành cửa ô có lẽ không nhiều giá trị khảo cổ để được xếp hạng di tích lịch sử”.

Tuy nhiên, với tư cách Hiệu trưởng Trường Viễn Đông Bác Cổ kiêm Chủ tịch Ủy ban Cổ vật Bắc Kỳ, ông Godard đã đưa ra lý lẽ phản biện: “Cửa ô này là cửa ô duy nhất còn lại của Hà Nội xưa, do đó có giá trị khảo cổ không hề kém cạnh những di tích còn lại của Hoàng thành… dù chưa thể khẳng định rằng cửa ô có giá trị thẩm mỹ lớn lao thì công trình này vẫn có tầm quan trọng đặc biệt đồng thời là một loại hình kiến trúc hiếm có và độc đáo ngày nay. Tất cả những lý do có thể viện dẫn – về mặt khảo cổ, lịch sử và mỹ thuật – đều đang ủng hộ việc bảo tồn toàn vẹn công trình này. …Sau khi chấp thuận về mặt nguyên tắc việc phá hủy một trong những ngôi chùa hiếm hoi gần bờ hồ Hoàn Kiếm (Chùa Báo Ân, ở khu vực tòa nhà Bưu Điện ngày nay) việc thông qua dự thảo (đã đệ trình lên Hội đồng thành phố) có nguy cơ khiến Chính quyền Pháp tại Hà Nội phải mang cái tiếng xấu là tùy tiện phá hoại văn vật”.

Sau đó, ông Godard tiếp tục gửi công văn lên Thống sứ Bắc Kỳ, đề nghị không phê duyệt dự án phá bỏ Ô Quan Chưởng. Trong công văn, ông nhấn mạnh vào vị trí của cửa ô trong lòng những người yêu Hà Nội: “Ngài hẳn đã rõ nỗi dằn vặt ở tất cả những ai quan tâm đến mỹ thuật và lịch sử đất nước, gây ra bởi quyết định không được mong đợi này, mà hậu quả của nó là làm biến mất một trong những di tích cuối cùng – cũng là một trong những di tích đáng chú ý nhất – của Hà Nội cổ. Cảm xúc này trong lòng người bản xứ cũng nhức nhối không kém gì trong lòng người Pháp, và cả 4 thành viên người bản xứ của Hội đồng thành phố – vốn thường có xu hướng nhượng bộ – đã nhất trí phản đối dự án này”.

Trải qua khá nhiều tranh cãi nữa, dù rất nhiều ý kiến ủng hộ việc dỡ bỏ Ô Quan Chưởng nhưng cuối cùng, Ô Quan Chưởng chính thức được đưa vào danh mục di tích lịch sử cần bảo vệ được Toàn quyền Đông Dương phê duyệt tại nghị định ngày 24 tháng 11 năm 1906, và tồn tại tới ngày nay.

×