Ông Nguyễn Đức Quang - Tổng biên tập nặng lòng với việc xây đền và xây cầu

Luật báo chí quy định nhiệm vụ và quyền hạn của báo chí là: thông tin đời sống; tuyên truyền chính sách; hướng dẫn dư luận; phòng chống tiêu cực; phát triển tiếng Việt; giao lưu thế giới. Nhưng việc không nằm trong nhiệm vụ luật quy định mà các báo rất tích cực làm, đó là “các hoạt động sau mặt báo”.

Đó là các hoạt động xã hội báo đứng ra tổ chức, vận động các tổ chức xã hội góp sức, chung tay như: các cuộc thi đua (giải thể thao, thi hoa hậu, thi tay nghề); sự kiện văn hóa (âm nhạc, văn nghệ); quyên góp từ thiện (cho trẻ em, người già, vùng sâu); tọa đàm, hội thảo để tập hợp các chuyên gia, ý kiến người dân cùng đóng góp cho các vấn đề xã hội; các hoạt động mang tính định hướng lối sống đẹp, thói quen tốt cho cộng đồng như tiết kiệm điện, bảo vệ môi trường...

Chúng tôi có cuộc trò chuyện với một nhà báo, một cựu chiến binh, đeo đuổi hoạt động sau mặt báo vì những ám ảnh khôn nguôi với năm tháng chiến tranh, với những đồng đội đã khuất - nhà báo Nguyễn Đức Quang, Tổng biên tập Tạp chí Nông thôn Việt.

Ông Nguyễn Đức Quang thỉnh chuông tưởng nhớ các anh hùng liệt sĩ tại Đền tưởng niệm Liệt sĩ Trường Sơn Đường 20 Quyết Thắng, Trọng điểm Cà Roòng - ATP. Ảnh: NVCC

Ông Nguyễn Đức Quang quê Nghệ An, nhập ngũ 1971, chuyển ngành đi học tại Trường Đại học Tổng hợp TP.HCM năm 1976, về báo Sài Gòn Giải phóng năm 1980, công tác cho đến khi nghỉ hưu.

Khi còn ở báo Sài Gòn Giải phóng, ông là người đề xuất làm chương trình thiện nguyện mang tên Nghĩa tình Trường Sơn, dù công việc chuyên môn của ông lúc ấy là Trưởng ban Chính trị?

Năm 2009, nhân kỷ niệm 50 năm mở đường Trường Sơn, báo Sài Gòn Giải phóng tổ chức tuyên truyền về chủ đề này và giao cho tôi thực hiện. Tôi đề nghị ban biên tập được đi trở lại con đường mà gần 40 năm trước tôi đã hành quân vào chiến trường, để xem nó còn lại dấu tích gì? Tôi đưa một nhóm phóng viên đi cánh Đông - từ TP.HCM lên Kon Tum và theo đường Hồ Chí Minh - ra đến cột mốc số 0 của đường Trường Sơn cơ giới ở Tân Kỳ (Nghệ An). Sau đó, lại theo đường 8 qua cửa khẩu Cầu Treo “lật cánh” qua phía tây Trường Sơn ven biên giới nước bạn Lào.

Sau nửa tháng tìm kiếm dấu tích đường mòn Hồ Chí Minh - con đường đã đưa hàng triệu quân nhân đủ mọi quân binh chủng, hàng triệu tấn vũ khí khí tài, lương thực… vào chiến trường - tôi thất vọng vì không còn thấy gì. Ngay cả những ống thép của đường ống xăng dầu mà ta quen gọi là “đường Trường Sơn trong lòng đất”, cũng bị đội quân thu gom phế liệu sau chiến tranh thu dọn sạch…

Trường Sơn những ngày chiến tranh không chỉ là con đường, chiến trường, nó là một xã hội thu nhỏ, với đầy đủ các quân binh chủng: công binh, vận tải, cao xạ, giao liên, quân y, tổng kho, xăng dầu, thanh niên xung phong, công nhân giao thông, dân công hoả tuyến và có cả… trẻ em. 3 tháng hành quân tôi đã chứng kiến và tiễn đưa những đồng đội nằm lại dọc đường bởi dính bom đạn và sốt rét. Có người nằm lại ở bãi khách (nơi dừng chân qua đêm cho các đơn vị hành quân). Có người nằm lại ở trạm xá, bệnh viện. Có người nằm lại bên cạnh đường tuyến (đường giao thông cho xe cơ giới). Tất cả những nơi ấy, chỉ sau vài ba tháng, khi các căn cứ phải chuyển địa điểm để phòng bị lộ bí mật, sẽ trở thành rừng hoang.

Khi trở lại đường Trường Sơn huyền thoại, tôi cố gắng lục tìm trong trí nhớ những trạm giao liên, trạm xá nơi chúng tôi đã đi qua và có những đồng đội của tôi nằm lại, nhưng... vô vọng. Hồi đó, cứ 3-4 trạm giao liên sẽ có một trạm xá. Mỗi binh trạm có một bệnh viện. Những người lính hy sinh vì bom đạn, đặc biệt là B52, vì bị phục kích, vì sốt rét và đủ thứ rủi ro, đã nằm lại rải rác ở các nghĩa trang, bãi khách, trạm giao liên dọc đường hành quân. Sau ngày đất nước thống nhất, mặc dù chúng ta đã nỗ lực tìm kiếm, quy tập nhưng chắc chắn không thể trọn vẹn. Nghĩa trang Trường Sơn và nghĩa trang Đường 9 có đến hơn 20.000 ngôi mộ, nhưng trong đó có bao nhiêu ngôi mộ gió? Có bao nhiêu người vẫn nằm lại ở Trường Sơn vì thân xác họ không nguyên vẹn hoặc đến giờ chưa tìm thấy?

Sau chuyến đi, nhóm phóng viên (PV) viết loạt phóng sự 13 bài đăng báo. Tuy nhiên, câu hỏi mặt trận Trường Sơn, “xã hội” Trường Sơn còn lại gì cứ day dứt mãi? Cứ 10 năm, 20 năm và bây giờ là hơn 50 năm, người ta rộ lên một đợt tuyên truyền kỷ niệm. Xong rồi là… quên lãng. Các thế hệ tương lai muốn tìm hiểu về Trường Sơn huyền thoại, chẳng lẽ cứ chỉ nhìn lên các dãy núi mờ mờ ảo ảo ấy? Tôi đề xuất báo Sài Gòn Giải phóng phát động chương trình thiện nguyện mang tên Nghĩa tình Trường Sơn nhằm vận động xã hội chung tay chăm lo cho bản thân và gia đình cựu chiến binh, cựu thanh niên xung phong và những lực lượng từng tham gia mở đường, giữ đường, bảo vệ đường và làm nhiệm vụ vận tải, giao liên… trên các tuyến đường Trường Sơn, kể cả đồng bào các dân tộc sinh sống trên Trường Sơn.

Việc thứ hai là xây một số đền tưởng niệm liệt sĩ, để vong linh các liệt sĩ, trong đó có rất nhiều người không tìm được hài cốt, có chỗ trú ngụ. Cũng là để thế hệ sau khi tới đó còn biết rằng ngày xưa, nơi ấy là là con đường, nơi ấy là một trong những trọng điểm ác liệt của chiến trường Trường Sơn. Thứ ba là xây một số công trình dân sinh cho đồng bào sinh sống trên các bản làng Trường Sơn…

Đề xuất của ông có gặp trở ngại không, bằng cách nào vận động được cả trăm tỷ đồng chỉ trong thời gian ngắn?

Đề xuất được Tổng biên tập Trần Thế Tuyển - cũng là một cựu chiến binh - hoàn toàn ủng hộ. Báo Sài Gòn Giải phóng thành lập chương trình Nghĩa tình Trường Sơn, các thành viên ban tổ chức phải tuân thủ “nguyên tắc 3 không”: Không nhận phụ cấp (vì làm việc kiêm nhiệm), không nhận thù lao (do có công thực hiện chương trình) và không nhận hoa hồng (do vận động được tài chính). Đợt vận động thứ nhất năm 2009 được 57 tỷ đồng và đợt thứ hai năm 2011 được hơn 70 tỷ đồng. Sau 4 năm, chúng tôi đã xây được 3 ngôi đền, hơn 1.500 căn nhà và 18 công trình dân sinh trên các bản làng biên giới Trường Sơn.

Tiền tài trợ được chuyển trực tiếp từ nhà tài trợ đến đối tượng thụ hưởng, vậy tiền đâu cho ban tổ chức chương trình đi lại để khảo sát, khởi công, giám sát, khánh thành... ở khắp các tỉnh?

Ngay chuyến đi đầu tiên trở lại Trường Sơn, ban biên tập báo cho mượn xe nhưng kinh phí đi lại, ăn ở, xăng cộ... nhóm PV phải tự lo. Một PV trong nhóm đã vận động được một chủ doanh nghiệp tài trợ khoản này. Cho đến khoảng 1 năm sau thì một người bạn, là chủ một doanh nghiệp, thấy tôi vất vả chuyện tiền nong đi lại, đã tài trợ 1 tỷ đồng làm chi phí tổ chức triển khai thực hiện chương trình nghĩa tình Trường Sơn. Tiền chuyển vào tài khoản của báo, và được tổng biên tập duyệt chi đúng nguyên tắc tài chính. Số tiền đó, đến khi tôi nghỉ hưu, vẫn chưa sử dụng hết.

Năm 2013, ông nghỉ hưu ở Sài Gòn Giải phóng, đáng lẽ hưu là nghỉ, nhưng ông nhận làm Tổng biên tập Tạp chí Nông thôn Việt - cơ quan của Tổng hội Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, phải chăng là để không quên nghề?

Trong chuyến trở lại Trường Sơn đầu tiên năm 2009, tôi và nhóm PV đi cùng thắp hương khấn nguyện sẽ xây 4 ngôi đền thờ liệt sĩ trên những điểm tập kết bộ đội trước khi về các chiến trường B2, B3, B4, B5. Lúc đó tôi là lính mới, đi đâu biết đấy, cứ nghĩ đơn giản đường Trường Sơn trải suốt chiều dài, mỗi chiến trường sẽ có một điểm tập kết. Nhưng thực tế cái gọi là điểm tập kết rất cơ động, nay chỗ này, mai chỗ khác, chỉ có toạ độ, không có địa danh, làm sao đánh dấu, nên phải bỏ ý định xây đền ở điểm tập kết. Sau khi đi thực tế, chúng tôi chọn điểm xây đền là các “toạ độ lửa”, tức là nơi diễn ra những cuộc đối đầu ác liệt nhất và có nhiều người hy sinh nhất.

Năm 2013, tôi nghỉ hưu báo Sài Gòn Giải phóng khi mới xây xong 2 ngôi đền ở bến phà Long Đại thuộc đất Quảng Bình và Bến Tắt - đầu nguồn sông Bến Hải thuộc tỉnh Quảng Trị (cũ). Ngôi đền thứ 3 ở ngã ba biên giới thuộc tỉnh Kon Tum mới được khởi công. Vẫn còn một ngôi đền trong kế hoạch nhưng chưa được xây dựng là đền thờ liệt sĩ Trường Sơn ở trọng điểm Cà Roòng - ATP trên đường 20 Quyết Thắng.

Xin nói thêm, đường 20 là con đường huyết mạch nối đông Trường Sơn với tây Trường Sơn. ATP là tên viết tắt ba trọng điểm gần nhau là cua chữ A (sát Lào), ngầm Ta-lê và đèo Phu-la-nhích (bên Lào). Ba trọng điểm nằm gọn trong khoảng 10-12 km, giặc đánh bom liên tục, tính trung bình mỗi mét dài trên đoạn đường này chịu 2,2 tấn bom. Thời kỳ 1969 - 1970, có những khoảng thời gian mà hai tuần liền nơi đó không có ban đêm, tối đến địch thả pháo sáng dẫn đường cho bom cày đạn xới, ở đó bộ đội, thanh niên xung phong, dân công hoả tuyến… hy sinh, đến nay vẫn không thể quy tập đầy đủ vì nhiều người bị mất xác, bị bom napalm đốt cháy không thể nhận dạng. Theo lời kể của các cựu chiến binh, cựu thanh niên xung phong bám trụ ở đó từ năm 1966 đến 1972 trước khi Hiệp đinh Paris có hiệu lực, không ngày nào là không có bom rơi đạn nổ. Do vậy, có thể nói không ngày nào là không có thương vong...

Năm 2012, tôi đi khảo sát đường 20 Quyết Thắng, đường đi rất khó khăn, từ hang Tám Cô tới đó chỉ gần 60 km mà đi hết sáu tiếng đồng hồ, xe quật lên quật xuống, nên ý tưởng vận động xây dựng ngôi đền phải dừng. Năm 2014, nghe tin đường đã được đầu tư sửa chữa, đi dễ hơn, nên tôi, sau khi đi khảo sát, thấy có thể tiếp tục. Báo Sài Gòn Giải phóng đã giải thể ban tổ chức Chương trình Nghĩa tình Trường Sơn nên tôi thành lập ban tổ chức Chương trình Nghĩa tình Biên giới thuộc Tạp chí Nông thôn Việt để tiếp tục vận động tài trợ xây dựng đền. Tức là việc tôi nhận làm ở Nông thôn Việt cũng một phần vì muốn thực hiện nốt ước nguyện xây ngôi đền thứ 4 này.

Xây dựng ngôi đền ở vị trí chỉ cách biên giới có 3 km, cách Đồng Hới - tỉnh lị Quảng Bình - hơn 100 km, kinh phí xây dựng chắc chắn rất cao, hẳn rất khó khăn trong việc tìm nguồn tài trợ?

Nhân một lần ghé thăm người bạn Dương Công Minh - người sáng lập Công ty Him Lam - khi nghe tôi tâm sự về việc xây dưng ngôi đền, anh đã nhẹ nhàng nói: “Việc đó để em tài trợ”. Trong lòng tôi mừng muốn khóc. Đền thờ ở trọng điểm Cà Roòng - ATP xây dựng được cũng “thiên nan vạn nan”. Chỉ nội vị trí xây đền cũng phải trình lên quyết xuống kéo dài đến hơn 1 năm, rồi kế tiếp là bão lũ và dịch Covid. Đền khởi công tháng 5/2019 mà đến tháng 7/2022 mới khánh thành.

4 ngôi đền được hoàn tất, xem như tôi đã thực hiện được lời hứa của mình, trong đó ngôi đền ở trọng điểm Cà Roòng - ATP được đánh giá là ngôi đền có vị trí đep nhất, kiến trúc đẹp nhất. Ngôi đền, cũng được xem như một cột mốc biên giới vĩnh cửu. Nếu có dịp, các bạn nên một lần viếng đền, quãng đường từ Đồng Hới lên khoảng hơn 100 km, từ hang Tám Cô lên gần 60 km. Đó là đường sang Lào ngắn nhất và đẹp nhất, còn lưu giữ dấu ấn của đường Trường Sơn hoang sơ nhất.

Chúng tôi được biết, ông còn vận động xây dựng hơn 600 cây cầu nông thôn và một số công trình cho cư dân vùng biên giới?

Giữa năm 2016, Tạp chí Nông thôn Việt được tháp tùng nguyên Chủ tịch nước Trương Tấn Sang đi khảo sát xây dựng nông thôn mới ở Long An cùng một số doanh nghiệp. Đến một xã biên giới, lãnh đạo xã báo cáo xã không đạt tiêu chuẩn nông thôn mới vì chưa đạt về tiêu chí giao thông, thiếu cầu dân sinh. Có 2 doanh nghiệp nghe vậy, phát tâm “xin” tài trợ 4 cây cầu, đề nghị tạp chí chủ trì kết nối, thế là chương trình Cầu nông thôn biên giới ra đời. Chương trình vận động được hơn 600 tỉ đồng để xây dựng được khoảng 600 cây cầu ở các tỉnh An Giang, Đồng Tháp, Long An, Nghệ An, Bình Định,... hầu hết ở các xã gần biên giới.

×