Trạng nguyên nước Việt nào đi sứ Trung Hoa, bị Chu Nguyên Chương đố kỵ tài năng và hại chết?

Trạng nguyên Đào Sư Tích đi sứ Trung Hoa, bị Chu Nguyên Chương đố kỵ tài năng và hại chết

Đào Sư Tích – vị Trạng nguyên kiệt xuất của triều Trần – là hình ảnh tiêu biểu cho trí tuệ, khí tiết và lòng trung nghĩa của kẻ sĩ Đại Việt cuối thế kỷ XIV. Ông không chỉ là người đạt đỉnh cao danh vọng trong khoa bảng, mà còn là bậc hiền thần hết lòng vì nước, một nhà ngoại giao tài ba, từng làm rạng danh dân tộc khi đi sứ sang Trung Hoa. Tiếc thay, sự nghiệp và cuộc đời ông kết thúc trong bi kịch, khi tài năng xuất chúng ấy trở thành cái gai trong mắt một vị hoàng đế đầy đố kỵ – Chu Nguyên Chương, vua khai sáng nhà Minh.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Đào Sư Tích sinh năm Mậu Tý (1348), là con trai của tiến sĩ Đào Toàn Bân – người từng giữ chức Tri thẩm hình viện sự. Quê gốc của ông ở làng Song Khê, huyện Yên Dũng (Bắc Giang). Về sau, gia đình chuyển cư đến xã Lý Hải, phủ Tam Đái, thuộc Sơn Tây xưa (nay là thôn Lý Hải, xã Xuân Lãng, tỉnh Phú Thọ). Sinh trưởng trong một gia đình khoa bảng, Đào Sư Tích sớm nổi tiếng thông minh, ham học, tinh thông cả kinh, sử, tử, tập và đặc biệt có trí nhớ hơn người.

Năm Giáp Dần (1374), dưới triều Trần Duệ Tông, Đào Sư Tích dự thi và đỗ đầu cả ba kỳ: Hương, Hội và Đình, trở thành người duy nhất trong lịch sử khoa cử Việt Nam đạt cả ba danh hiệu Hương nguyên – Hội nguyên – Đình nguyên, và được phong Trạng nguyên. Sử chép: “Tháng hai, mùa xuân, Thượng hoàng ở cung Trùng Hoa tại Thiên Trường, thi Đình chọn tiến sĩ, cho Đào Sư Tích đỗ tiến sĩ, Lâm Hiến Phù đỗ Bảng nhãn, Trần Đình Thâm đỗ Thám hoa.” Khi ấy, ông mới ngoài hai mươi tuổi – tuổi thanh niên mà tài đức đã khiến triều đình nức lòng khen ngợi.

Sau khi đỗ Trạng, ông được bổ làm Nhập nội hành khiển hữu ti Lang trung, rồi Tả tư lang trung – một chức quan cao cấp trong bộ máy hành chính nhà Trần. Đào Sư Tích không chỉ giỏi về văn học mà còn là người có kiến thức uyên bác, tư duy chính trị sắc bén, được Thượng hoàng Trần Nghệ Tông trọng dụng. Tháng 12 năm Nhâm Tuất (1382), ông được Thượng hoàng mời biên tập bộ Bảo Hòa điện dư bút – ghi chép những lời dạy và việc làm của triều đình để dạy vua trẻ Trần Phế Đế – và chính ông viết bài tựa cho bộ sách.

Nhưng thời đại mà Đào Sư Tích sinh sống là giai đoạn triều Trần suy vi, quyền hành trong triều dần rơi vào tay Hồ Quý Ly – kẻ đầy tham vọng và mưu lược. Từ năm 1392, Hồ Quý Ly ngày càng chuyên quyền, viết 14 thiên Minh Đạodâng vua, trong đó phê phán Khổng Tử và một số hiền triết Trung Hoa cổ đại, thậm chí đề nghị sắp xếp lại bài vị ở Văn Miếu. Hành động ấy khiến nhiều trung thần dâng sớ phản đối, trong đó có Đào Sư Tích. Vì thế, ông bị Quý Ly ghi hận, giáng chức xuống làm Trung thư thị lang đồng tri thẩm hình viện sự. Chán cảnh gian thần thao túng, Đào Sư Tích cáo quan về quê, mở lớp dạy học và chữa bệnh cho dân, sống đời thanh nhàn nhưng vẫn đau đáu vì vận nước.

Những năm cuối thế kỷ XIV, nhà Minh của Chu Nguyên Chương bắt đầu nuôi dã tâm xâm lược Đại Việt. Lấy cớ “thông hiếu”, triều Minh liên tục gửi thư, đòi cống nạp vô lý: nào lương thực cho quân ở Vân Nam, nào tăng nhân, cây quý, voi chiến, rồi cả 50 vạn thạch lương và 5 vạn quân giúp dẹp loạn ở Quảng Tây. Đó thực chất là chuỗi yêu sách nhằm thăm dò và ép Đại Việt khuất phục. Trước tình thế đó, vua Trần Thuận Tông và triều đình cần một người đủ tài năng, học rộng, biết ứng xử ngoại giao để vừa giữ được quốc thể, vừa tránh được binh đao. Nhiều đại thần đều tâu rằng: “Chỉ có Đào Sư Tích mới đủ tài ứng phó.”

Hồ Quý Ly tuy căm ghét ông nhưng vì thế nước nguy nan, vẫn phải gạt hiềm riêng mà triệu ông về triều. Khi Quý Ly đến Cổ Lễ tìm, Đào Sư Tích đang ở Tam Đảo. Tưởng ông trốn tránh, Quý Ly dọa sẽ chu di tam tộc nếu không trở lại. Lo cho dòng họ, Đào Sư Tích đã cho con cháu đổi sang họ Phạm, rồi nhận sứ mệnh đi sứ sang Minh. Về sau, hậu duệ ông có người đổi sang họ Dương, nên đến nay tại từ đường ở Cổ Lễ vẫn còn tấm đại tự “Đào – Phạm – Dương” để ghi nhớ biến cố ấy.

Khi sang triều Minh, tài năng của Đào Sư Tích khiến vua và quan nhà Minh vô cùng kinh ngạc. Tương truyền, khi ấy nhà Minh thu gom rất nhiều sách y học chữ Nôm của Đại Việt, chất cao đến nóc mà không ai đọc được. Vua Minh nghe danh Đào Sư Tích thông tuệ liền nhờ ông phiên dịch. Chỉ trong ít ngày, ông đã đọc xong, giảng giải rành rẽ và tóm lược lại để Lý Sỹ Tài ghi chép thành bộ Y tông tất đọc. Chu Nguyên Chương hết lời ca ngợi, ban tặng ông bốn chữ “Lưỡng quốc Trạng nguyên” – ngụ ý người đỗ Trạng cả hai nước. Nhưng chính từ đó, lòng đố kỵ của vị hoàng đế họ Chu nảy sinh.

Đào Sư Tích vốn chỉ là sứ giả của một quốc gia nhỏ hơn, thế nhưng trí tuệ và phong thái của ông khiến triều đình Minh phải kính nể. Chu Nguyên Chương – người vốn nổi tiếng đa nghi và tự cao – không chịu nổi khi thấy thần dân Đại Việt vượt trội văn tài, khí độ hơn người. Cái chết đột ngột của Đào Sư Tích trong năm Bính Tý (1396), khi ông mới 49 tuổi, được nhiều tài liệu và truyền thuyết cho là kết quả của lòng đố kỵ ấy. Ông mất ngay tại Trung Hoa trong lúc đang hoàn thành sứ mệnh, không kịp trở về quê hương. Thi hài ông sau đó được đưa về Phủ Thiên Trường an táng, trong sự thương tiếc của toàn dân.

Cái chết của Đào Sư Tích là mất mát lớn cho triều Trần đang lúc nguy nan. Bởi chỉ ít năm sau, Hồ Quý Ly tiếm ngôi, nhà Trần chính thức chấm dứt. Nhưng tiếng thơm và đức nghiệp của vị Trạng nguyên họ Đào vẫn sáng mãi. Không chỉ là một nhà khoa bảng lỗi lạc, ông còn là người ngoại giao mẫu mực, đã dùng trí tuệ và lời lẽ thay cho binh đao, thuyết phục được triều Minh giảm nhẹ yêu sách, xóa bỏ nhiều lệ cống nạp, giữ yên biên giới một thời gian dài. Công lao ấy được người đời ghi nhận như một tấm gương lớn về lòng trung hiếu và tinh thần trách nhiệm đối với đất nước.

Sau khi mất, dân làng Cổ Lễ – nơi ông từng sinh sống – đã lập đền thờ phụng ông cùng cha là Đào Toàn Bân, gọi là “Đào Sư Tích Từ”. Tại chùa Cổ Lễ ngày nay vẫn còn bia “Nhị Đào công từ bi” ghi lại công đức hai cha con. Ở Lý Hải (Vĩnh Phúc), ông cũng được thờ trong Miếu quốc tế – miếu được cả nước tế tự – và được phong là “danh hiền”, “phúc thần”.

Đào Sư Tích là biểu tượng của một trí thức chân chính: học rộng, trung trực, đặt nghĩa nước lên trên lợi riêng, dẫu phải đối đầu với quyền thần hay bước chân đến đất lạ. Sự nghiệp của ông khép lại bằng một cái chết bi thương, nhưng lại mở ra trang sáng trong lịch sử – trang về một kẻ sĩ Đại Việt dám sống và chết cho danh dự quốc gia. Trong gần chín thế kỷ khoa cử, giữa hàng nghìn sĩ tử đỗ đạt, chỉ mình ông được lịch sử lưu danh là người “tam nguyên tuyệt đối” – đứng đầu cả ba kỳ thi, mà phẩm cách và tài năng còn vượt xa vinh hiển bảng vàng.

×