Con đường "hủy hoại" nền kinh tế Nga

Sau cuộc chiến giữa Nga - Ukraine diễn ra vào tháng 2, nền kinh tế Nga dường như đã được định sẵn cho một cú lao dốc. Các biện pháp trừng phạt quốc tế có nguy cơ bóp nghẹt nền kinh tế, dẫn đến sự sụt giảm giá trị của đồng rúp và thị trường tài chính Nga. Người Nga hàng ngày dường như cũng đã sẵn sàng cho sự thiếu thốn nghiêm trọng.

Hơn tám tháng sau cuộc chiến, kịch bản này đã không xảy ra trọn vẹn. Thật vậy, một số dữ liệu cho thấy điều ngược lại mới đúng và nền kinh tế Nga đang hoạt động ổn. Đồng rúp đã mạnh lên so với đồng đô la.

Tuy nhiên, hãy nhìn vào những con số lạm phát và suy giảm GDP của Nga, và rõ ràng thiệt hại trên thực tế là nghiêm trọng: nền kinh tế Nga sẽ phải trải qua một thời kỳ trì trệ kéo dài. Nhà nước Nga đã can thiệp vào khu vực tư nhân trước chiến sự. Xu hướng đó ngày càng trở nên rõ rệt hơn, và nó có nguy cơ bóp nghẹt hơn nữa sự đổi mới và hiệu quả thị trường. Cách duy nhất để duy trì khả năng tồn tại của nền kinh tế Nga là hoặc thông qua những cải cách lớn - vốn không phải là sắp xảy ra - hoặc một sự đổ vỡ thể chế tương tự như sự cố đã xảy ra với sự sụp đổ của Liên Xô cũ.

Lệnh trừng phạt không phải là tên lửa

Sự hiểu lầm về những gì mà các biện pháp trừng phạt chống lại Nga sẽ đạt được có thể được giải thích một phần bởi những kỳ vọng không thực tế về những gì các biện pháp kinh tế có thể làm. Nói một cách đơn giản, chúng không tương đương với một cuộc tấn công bằng tên lửa. Vâng, về lâu dài, các biện pháp trừng phạt có thể làm suy yếu nền kinh tế và làm giảm GDP của Nga. Nhưng trong ngắn hạn, điều mà người ta có thể nhận định một cách hợp lý nhất là nhập khẩu của Nga giảm mạnh. Ảnh hưởng của các biện pháp trừng phạt đối với tiêu dùng và chất lượng cuộc sống cần nhiều thời gian hơn để phát huy tác dụng trong nền kinh tế Nga.

Khi bắt đầu chiến sự vào cuối tháng 2 và đầu tháng 3, người Nga đổ xô mua đô la và euro để tự bảo vệ mình trước khả năng đồng rúp lao dốc. Trong tám tháng tiếp theo, với tổn thất của Nga ở Ukraine ngày càng tăng, họ thậm chí còn mua nhiều hơn. Thông thường, điều này sẽ gây ra sự mất giá đáng kể của đồng rúp vì khi mọi người mua ngoại tệ, đồng rúp sẽ lao dốc. 

Tuy nhiên, do các biện pháp trừng phạt, các công ty nhập khẩu hàng hóa Nga đã ngừng dùng tiền tệ ngoại tệ để tài trợ cho việc nhập khẩu này. Kết quả là, lĩnh vực nhập khẩu của Nga từ phương Tây giảm trung bình 40 %. Một hệ quả khác là đồng rúp mạnh lên so với đồng đô la. Nói tóm lại, không phải là các biện pháp trừng phạt không có tác dụng. Ngược lại, trước mắt tác động ngắn hạn của chúng đối với hàng nhập khẩu lại mạnh mẽ một cách bất ngờ.

Tất nhiên, các biện pháp trừng phạt kinh tế đã có những tác động tức thời khác. Việc hạn chế khả năng tiếp cận của Nga với vi điện tử, chip và chất bán dẫn khiến việc sản xuất ô tô và máy bay gần như không thể. Từ tháng 3 đến tháng 8, sản xuất ô tô của Nga đã giảm 90% một cách đáng kinh ngạc và sản lượng máy bay cũng giảm tương tự. Điều này tương tự cũng đúng đối với việc sản xuất vũ khí, có thể hiểu đây là ưu tiên hàng đầu của chính phủ Nga.

Hậu quả thậm chí còn nghiêm trọng hơn các biện pháp trừng phạt công nghệ của phương Tây là việc Nga rõ ràng đang bước vào thời kỳ đang củng cố quyền kiểm soát của họ đối với khu vực tư nhân. Điều này đã được thực hiện trong một thời gian dài. Sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 ảnh hưởng nặng nề đến Nga hơn bất kỳ quốc gia G20 nào khác, Tổng thống Nga Vladimir Putin về cơ bản đã quốc hữu hóa các doanh nghiệp lớn. Trong một số trường hợp, ông đặt họ dưới sự kiểm soát trực tiếp của chính phủ; trong những trường hợp khác, ông đặt chúng dưới sự giám sát của các ngân hàng nhà nước. Để được chính phủ ưu ái, các công ty này được cho là sẽ phải duy trì lượng lao động dư thừa trong biên chế của họ. 

Ngay cả các doanh nghiệp tư nhân về bản chất cũng bị cấm sa thải nhân viên. Điều này đã mang lại cho người dân Nga sự an toàn về kinh tế - ít nhất là trong thời điểm hiện tại, và sự ổn định đó là một phần quan trọng trong thỏa thuận của Putin với các cử tri của ông. Nhưng một nền kinh tế trong đó các doanh nghiệp không thể tự hiện đại hóa, tái cơ cấu và sa thải nhân viên để tăng lợi nhuận sẽ gặp nhiều trì trệ. Không có gì ngạc nhiên khi tăng trưởng GDP của Nga từ năm 2009 đến 2021 đạt trung bình 0,8%/năm, thấp hơn so với giai đoạn những năm 1970 và 1980 trước khi Liên Xô cũ sụp đổ.

Ngay cả trước chiến sự, các doanh nghiệp Nga đã phải đối mặt với các quy định tước quyền đầu tư của họ. Các ngành công nghiệp tiên tiến như năng lượng, giao thông vận tải và truyền thông - nghĩa là những ngành sẽ được hưởng lợi nhiều nhất từ công nghệ nước ngoài và đầu tư nước ngoài - phải đối mặt với những hạn chế lớn nhất. Để tồn tại, các công ty hoạt động trong không gian này buộc phải duy trì mối quan hệ chặt chẽ với các quan chức chính phủ và quan chức Nga. 

Đổi lại, những người bảo vệ chính phủ đảm bảo rằng các doanh nghiệp này không phải đối mặt với sự cạnh tranh. Họ cấm đầu tư nước ngoài, thông qua luật đặt gánh nặng lên người nước ngoài kinh doanh ở Nga và mở các cuộc điều tra chống lại các công ty hoạt động mà không có sự hậu thuẫn của chính phủ Nga. Kết quả là các quan chức chính phủ, tướng lĩnh quân đội và quan chức cấp cao—nhiều người trong số họ là bạn của Putin đã trở thành triệu phú.

Kể từ khi bắt đầu chiến sự Ukraine, chính phủ đã siết chặt hơn nữa sự kiểm soát của mình đối với khu vực tư nhân. Bắt đầu từ tháng 3, Điện Kremlin đã ban hành các luật và quy định cho phép chính phủ có quyền đóng cửa các doanh nghiệp, ra quyết định sản xuất và định giá cho hàng hóa sản xuất. Việc huy động hàng loạt tân binh nhập ngũ bắt đầu vào tháng 9 đang cung cấp cho Putin một đòn bẩy khác để sử dụng đối với các doanh nghiệp Nga vì để duy trì lực lượng lao động của họ, các nhà lãnh đạo công ty sẽ cần phải thương lượng với các quan chức chính phủ Nga để đảm bảo rằng nhân viên của họ được miễn nghĩa vụ quân sự.

Chắc chắn, nền kinh tế Nga từ lâu đã hoạt động dưới sự kiểm soát của chính phủ. Nhưng những động thái gần đây nhất của Putin đang đưa sự kiểm soát này lên một tầm cao mới. Như các nhà kinh tế Andrei Shleifer và Robert Vishny đã lập luận, tốc độ tăng trưởng cao trong thập kỷ đầu tiên của Putin tại vị một phần là do cách ông tập trung quyền lực vào Điện Kremlin, loại bỏ những "kẻ săn mồi" cạnh tranh với cương vị như các nhà tài phiệt hoạt động bên ngoài chính phủ. Tuy nhiên, việc nhấn mạnh vào việc tạo ra quân đội tư nhân và các tiểu đoàn tình nguyện khu vực cho cuộc chiến chống lại Ukraine của ông ấy đang tạo ra các trung tâm quyền lực mới.

Điều đó có thể làm gợi nhớ đến những năm 1990, khi các chủ doanh nghiệp Nga dựa vào an ninh tư nhân, các mối quan hệ với mafia và các quan chức để duy trì quyền kiểm soát các doanh nghiệp mới được tư nhân hóa.

Một con đường dài phía trước

Nga vẫn có thể giành chiến thắng ở Ukraine. Không rõ chiến thắng sẽ như thế nào; có lẽ việc chiếm đóng vĩnh viễn một số thành phố đổ nát của Ukraine sẽ được coi là một chiến thắng. Ngoài ra, Nga cũng có thể thua cuộc chiến, một kết quả khiến khả năng Putin mất quyền lực cao hơn. Một chính phủ cải cách mới có thể tiếp quản cương vị của ông ấy và rút quân, xem xét bồi thường thiệt hại cho Ukraine và đàm phán với phương Tây để dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt thương mại.

Tuy nhiên, bất kể kết quả ra sao, Nga sẽ nổi lên từ cuộc chiến với chính phủ thực thi quyền lực đối với khu vực công ty tư nhân ở mức độ chưa từng có ở bất kỳ đâu trên thế giới.

Để nền kinh tế Nga phát triển, sau đó là một quá trình lâu dài và gian khổ để xây dựng các thể chế mới, nâng cao năng lực nhà nước và giảm thiểu tham nhũng—cho đến khi Putin lên nắm quyền và cuối cùng phá bỏ các thể chế thị trường và xây dựng hệ thống bảo trợ của riêng mình. Bài học cũng có thể thật nghiệt ngã: "Ngay cả khi Putin mất quyền lực hay người kế nhiệm thực hiện những cải cách quan trọng, thì nước Nga cũng sẽ mất ít nhất một thập kỷ để quay trở lại chan hoà với các doanh nghiệp thuộc khu vực tư nhân và chất lượng cuộc sống dần xuống thấp mà hiện đất nước Nga đang trải qua. Đó là hậu quả của một cuộc chiến tranh thảm khốc, sai lầm.

Nga sẽ thua trong cuộc chiến năng lượng do Putin khơi mào

Agedit Demarais là giám đốc dự báo toàn cầu tại Economist Intelligence Unit. Trong động thái mới nhất, cô chia sẻ, Nga đã biến việc cung cấp năng lượng thành vũ khí kinh tế. Chiến lược này rất rõ ràng ở Ukraine, nơi máy bay không người lái và tên lửa của Nga đang ném bom các nhà máy điện. Nhưng nó cũng rõ ràng ở châu Âu, nơi Moscow đã tắt vòi khí đốt và có thể cho nổ tung một đường ống dẫn khí đốt. Tuy nhiên, kế hoạch tổng thể của Tổng thống Nga Vladimir Putin giờ đây có vẻ sẽ phản tác dụng.

Trong ngắn hạn, Putin thực sự sẽ gây thiệt hại kinh tế cho các nước thuộc Liên minh châu Âu - điều đó là không thể tránh khỏi. Nhưng về lâu dài, Nga đơn giản là không thể chiến thắng trong cuộc chiến năng lượng này. Thủ đoạn của Putin sẽ chỉ đẩy nhanh sự sụp đổ của ngành năng lượng của đất nước ông, và làm mất đi vị thế đáng thèm muốn là một siêu cường năng lượng toàn cầu.

Vũ khí hóa năng lượng của Nga có ba mục tiêu. Điều đầu tiên được áp dụng khi các vòi đường ống khí đốt bị Nga đe dọa cắt và ngừng cung cấp, và tạo ra sự không chắc chắn và ngăn các nước EU chuẩn bị cho những gì sắp tới.

Mục tiêu thứ hai là làm suy yếu các nền kinh tế châu Âu. Và trên mặt trận đó, chiến lược của Nga đang phát huy hiệu quả - khu vực đồng euro có thể sẽ ghi nhận một cuộc suy thoái vào năm tới.

Trong khi đó, mục tiêu thứ ba của Putin là kích động sự chia rẽ chính trị ở châu Âu bằng cách truyền bá ý tưởng rằng, các biện pháp trừng phạt đang gây ra cuộc khủng hoảng năng lượng toàn khối. Tất nhiên, đây là sự đảo ngược giữa nguyên nhân và hậu quả - chính quyết định tấn công Ukraine của Nga mới là nguyên nhân gây ra cuộc khủng hoảng.

Trong ngắn hạn, châu Âu đang ở trong một tình thế khó khăn. Một cuộc khủng hoảng kinh tế và xã hội đang gia tăng, vì giá năng lượng cao gây ra lạm phát và khủng hoảng chi phí sinh hoạt, có thể kéo dài trong hai hoặc ba năm. Ngoài ra, mọi thứ có thể trở nên tồi tệ hơn nhiều so với hiện tại. Một mùa đông đặc biệt lạnh giá sẽ làm tăng nhu cầu năng lượng, làm trầm trọng thêm tình trạng nguồn cung năng lượng siết chặt.

Tình hình có thể trở nên tồi tệ hơn trong mùa đông 2023 đến 2024, khi các nước châu Âu tìm cách đổ đầy kho khí đốt của họ vào mùa hè tới trong khi khí đốt của Nga ít nhiều vẫn đang chảy. Tuy nhiên, họ có thể không làm được như vậy trước mùa đông tới.

Rõ ràng, không thể phủ nhận rằng thời điểm này rất khó khăn đối với EU, nhưng có thể an ủi phần nào thực tế rằng chiến lược của Putin chắc chắn sẽ phản tác dụng.

Hành động tống tiền của Mátxcơva đã một lần thuyết phục các nước EU rằng, Mátxcơva không phải là nhà cung cấp năng lượng đáng tin cậy. Và kết quả là, châu Âu đang nỗ lực gấp đôi để giảm sự phụ thuộc vào hydrocarbon của Nga, với cơ sở hạ tầng LNG được xây dựng với tốc độ nhanh để thúc đẩy nhập khẩu từ Hoa Kỳ, Úc và Qatar. Trạm đầu tiên trong số nhiều kho cảng LNG mới cũng sẽ sớm được mở ở Estonia, Latvia và Phần Lan, đồng thời các hợp đồng khí đốt mới đang được đàm phán để tăng nguồn cung - chẳng hạn như từ Algeria hoặc Na Uy. Khối này cũng đang đẩy nhanh kế hoạch phát triển các nguồn năng lượng tái tạo. Như vậy, có vẻ như trong vòng ba năm tới, châu Âu sẽ không cần dầu và khí đốt của Nga nữa.

Chỉ trong hai tháng kể từ bây giờ, khối này sẽ ngừng gần như toàn bộ hoạt động nhập khẩu dầu mỏ của Nga, khiến các công ty dầu mỏ của Nga cần người mua thay thế cho dầu thô của Nga. Điều này không quá khó vì nhu cầu từ Trung Quốc, Ấn Độ và một số nước mới nổi khác vẫn còn cao. Tuy nhiên, các quốc gia này sẽ không phải là sự thay thế hoàn hảo cho thị trường châu Âu - nơi từng là khách hàng mua hydrocarbon lớn nhất của Nga - vì giờ đây họ sẽ kỳ vọng và chờ giá dầu thô của Nga sẽ giảm mạnh.

Ngoài ra, Mỹ có thể bắt đầu áp đặt các biện pháp trừng phạt thứ cấp đối với xuất khẩu dầu mỏ của Nga – điều này sẽ tiếp tục hạn chế doanh số bán hàng của Nga.

Trong khi đó, vị thế của Điện Kremlin thậm chí còn tồi tệ hơn khi nói đến khí đốt. Nga xuất khẩu khí đốt của mình thông qua các đường ống hiện đang được bố trí để phục vụ châu Âu. Và việc xây dựng các đường ống mới thay thế chúng sẽ tốn thời gian và tiền bạc.

Xuất khẩu khí đốt qua đường ống cũng đồng nghĩa với việc ký kết hợp đồng mới với người mua thiện chí. Và ở đây, một lần nữa, mọi thứ có vẻ khó khăn đối với Moscow, vì Trung Quốc hiện là quốc gia duy nhất có thể hấp thụ nhiều khí đốt hơn của Nga, nhưng Bắc Kinh không vội để nhảy vào thay thế. Đây không phải là một bất ngờ. Tăng trưởng nhu cầu khí đốt của Trung Quốc đã chậm lại.

Với tất cả những điều này, sẽ không quá lời khi nói rằng mọi thứ có vẻ tồi tệ đối với ngành năng lượng của Nga, ngành chiếm 1/3 nền kinh tế của đất nước, khoảng một nửa doanh thu tài chính và khoảng 2/3 kim ngạch xuất khẩu của nước này. Các dự báo mới nhất của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) hiện cho rằng doanh thu hàng năm của Nga từ xuất khẩu năng lượng sẽ giảm hơn một nửa vào năm 2030, xuống còn 30 tỷ USD từ 75 tỷ USD trước khi chiến tranh ở Ukraine bắt đầu.

IEA cũng tin rằng đến năm 2030, tỷ lệ giao dịch khí đốt toàn cầu của Nga sẽ giảm xuống chỉ còn 15% - so với 30% vào năm 2021. Điểm mấu chốt là rõ ràng đối với Moscow: Trong thập kỷ tới, nước này sẽ mất vị thế là nhà cung cấp khí đốt toàn cầu-siêu cường năng lượng và các vấn đề của Điện Kremlin sẽ không dừng lại ở đó.

Do các lệnh trừng phạt, các công ty năng lượng của Nga không còn được tiếp cận với nguồn tài chính và công nghệ của phương Tây. Đối với Điện Kremlin, đây là một mối đe dọa hiện hữu. Dự trữ các mỏ năng lượng hiện tại của họ đang dần cạn kiệt, và mặc dù họ có các mỏ mới ở Bắc Cực, nhưng việc phát triển chúng sẽ đòi hỏi một lượng tiền khổng lồ và công nghệ hàng đầu của phương Tây. Nếu không tiếp cận được cả hai, sản xuất năng lượng của Nga sẽ giảm dần trong những thập kỷ tới.

Cùng với sự sụt giảm nhu cầu về nhiên liệu hóa thạch khi thế giới chuyển sang sử dụng năng lượng tái tạo, tất cả điều này có nghĩa là cuộc chiến năng lượng mà chính Putin khơi mào chỉ có thể kết thúc tồi tệ đối với Nga.

Alexander Gabuev, một thành viên cao cấp tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, cho biết ông dự đoán khối lượng xuất khẩu của Nga sẽ giảm đáng kể trong thời gian dài hơn khi châu Âu dần chuyển sang các nguồn năng lượng mới và khi các biện pháp trừng phạt tiếp theo, bao gồm cả áp trần giá dầu tiềm tàng có hiệu lực của Phương Tây.

Những diễn biến trong cuộc chiến, nơi mà Nga gần đây đã phải hứng chịu một loạt thất bại, cũng có thể ảnh hưởng đến các mối quan hệ kinh tế. Gần đây, họ đã rút khỏi một thỏa thuận toàn cầu cho phép xuất khẩu ngũ cốc từ các cảng của Ukraine, và sau đó tham gia lại hiệp ước này vài ngày sau đó. Và nếu Nga sử dụng vũ khí hạt nhân ở Ukraine, điều đó có thể kích động thêm các biện pháp trừng phạt toàn cầu có thể cắt Nga khỏi thương mại với cả châu Á, Gabuev nói. "Có lẽ chúng ta sẽ thấy một bức tranh khác vào năm tới", Gabuev chia sẻ thêm.

Huỳnh Dũng- Theo Foreignaffairs/Indianexpress/Politico