Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La - nơi được mệnh danh là “địa ngục trần gian” thứ hai sau Côn Đảo

Dấu tích của một “địa ngục trần gian”

Trên đỉnh đồi Khau Cả, giữa sắc xanh trầm mặc của núi rừng, tường đá rêu phong và những song sắt gỉ lạnh của Nhà tù Sơn La vẫn còn đó, như nhịp thở lặng thầm của một giai đoạn lịch sử đầy máu và nước mắt. Người ta gọi nơi này là “địa ngục trần gian”, chỉ xếp sau Nhà tù Côn Đảo về mức độ tàn bạo.

Thực dân Pháp đã cho xây dựng nhiều trại giam, đặc biệt là khu xà lim ngầm sâu dưới lòng đất 3,5m với diện tích 110m2. Trong phòng giam, sàn nằm của tù nhân được thiết kế bằng đá, láng xi măng với hệ thống cùm chân chạy dọc theo chiều dài của sàn. Tù nhân mỗi năm chỉ được phát một bộ quần áo làm bằng vải thun, một manh chiếu và một chiếc chăn mỏng, không thể đủ chống chọi với khí hậu khắc nghiệt của vùng Tây Bắc.

Nhưng chính trong “địa ngục” ấy, những người cộng sản kiên trung đã nhóm lên ngọn lửa cách mạng, biến nơi giam cầm thành trường học, biến nhà ngục thành căn cứ, biến bóng tối thành nguồn sáng soi đường cho phong trào giải phóng dân tộc ở Sơn La và cả vùng Tây Bắc.

Nhà tù Sơn La được thực dân Pháp xây dựng từ năm 1908, ban đầu chỉ để giam giữ tù thường phạm. Nhưng từ cuối năm 1930, khi phong trào cách mạng dâng cao, chúng bắt đầu đày ải các chiến sĩ cộng sản lên giam giữ tại đây, đổi tên thành Nhà ngục Sơn La. Nằm giữa rừng núi heo hút, khí hậu khắc nghiệt, thiếu thốn mọi bề, Nhà tù Sơn La trở thành nơi thử thách thể xác lẫn tinh thần của những người yêu nước.

Từ năm 1930 đến 1945, nơi đây giam cầm 14 đoàn tù chính trị với 1.013 lượt tù nhân, trong đó có nhiều nhà lãnh đạo kiệt xuất của Đảng: Lê Duẩn, Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng, Văn Tiến Dũng, Lê Thanh Nghị, Mai Chí Thọ… Có người bị tra tấn đến kiệt sức, có người bỏ mạng lại vùng đất dữ này.

Nhưng cũng chính trong cảnh ngục tù ấy, những chiến sĩ cộng sản vẫn kiên cường giữ trọn khí tiết, biến nơi giam cầm thành “trường học cách mạng”, nơi mọi bài giảng được viết bằng ý chí, nghị lực và niềm tin vào độc lập dân tộc.

Từ sau năm 1939, số lượng đảng viên bị đày lên Nhà tù Sơn La ngày càng tăng. Xuất phát từ những yêu cầu thực tiễn phải có một chi bộ Đảng làm hạt nhân lãnh đạo hoạt động và tổ chức đấu tranh. Tháng 12/1939, các đảng viên trong tù đã bí mật triệu tập một Hội nghị để thảo luận và thành lập Chi bộ lâm thời gồm 10 đồng chí.

Tháng 2/1940, Chi bộ lâm thời chuyển thành Chi bộ chính thức, đồng chí Trần Huy Liệu làm Bí thư. Tháng 5/1940, chi ủy đã triệu tập Đại hội, đồng chí Tô Hiệu được bầu làm Bí thư Chi bộ. Chi bộ Nhà tù Sơn La ra đời, đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của phong trào cách mạng tại Sơn La.

Đến đầu năm 1943, Chi bộ đã tổ chức được hai tổ Thanh niên cứu quốc đầu tiên ở Mường La và Tỉnh lỵ, mở rộng ảnh hưởng cách mạng ra ngoài nhà tù. Những “bài học” được truyền lại, những chủ trương của Đảng được đưa ra khỏi song sắt, lan vào đời sống nhân dân các dân tộc.

Cuối năm 1943, sau quá trình chuẩn bị công phu, các đồng chí đã tổ chức thành công nhiều cuộc vượt ngục, bổ sung lực lượng cho phong trào cả nước. Đồng thời, căn cứ Mường Chanh được chọn làm địa bàn chiến lược, trở thành “điểm sáng” của cách mạng Sơn La.

Đến cuối năm 1944 – 1945, mạng lưới cơ sở cách mạng đã phát triển mạnh mẽ: Toàn tỉnh Sơn La có hơn 60 cơ sở, riêng Mường Chanh cả 8 bản đều có tổ chức cứu quốc. Phong trào lan rộng, tạo lực lượng vững chắc cho cuộc Tổng khởi nghĩa.

Từ nhà ngục đến tổng khởi nghĩa Sơn La 1945

Tháng 7-8/1945, dưới sự lãnh đạo của Ban Khởi nghĩa tỉnh Sơn La do đồng chí Chu Văn Thịnh phụ trách, lần lượt các châu: Mai Sơn, Mường La, Thuận Châu, Yên Châu và Tỉnh lỵ đứng lên giành chính quyền. Thắng lợi nhanh có nền tảng từ sự chuẩn bị bền bỉ và quyết liệt của Chi bộ Nhà ngục Sơn La suốt nhiều năm trước đó.

Cách mạng Tháng Tám thành công ở Sơn La là kết quả của ý chí bất khuất, của lớp lớp chiến sĩ đã biến “địa ngục” thành nơi rèn luyện tinh thần thép. Đó cũng là minh chứng cho vai trò lãnh đạo sáng suốt của Đảng trong sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Ngày 31/12/2014, Nhà tù Sơn La được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt. Hàng năm, hàng trăm nghìn lượt học sinh, sinh viên, cựu chiến binh, du khách trong và ngoài nước tìm về nơi này để thắp nén hương tri ân, lắng nghe câu chuyện về những con người đã đánh đổi tuổi trẻ, thậm chí cả mạng sống để đổi lấy độc lập tự do cho Tổ quốc.

Ngày 5/6/2019, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch bảo quản, tu bổ và phát huy giá trị Di tích Nhà tù Sơn La với quy mô 32,3 ha, trong đó 7,8 ha là khu vực bảo vệ chính. Mục tiêu là tạo dựng một công viên lịch sử – văn hóa Khau Cả, kết nối với Quảng trường Tây Bắc, vừa bảo tồn nguyên trạng, vừa mở rộng không gian giáo dục và du lịch.

Ông Phạm Hồng Thu, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, cho biết: Hiện nay, Sở đang tiếp tục triển khai các hoạt động nhằm phát huy giá trị Di tích Quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La thông qua việc đón tiếp du khách đến tham quan, tìm hiểu lịch sử, tổ chức các hoạt động giáo dục trải nghiệm; khảo sát, nghiên cứu, sưu tầm tư liệu, hiện vật liên quan đến Nhà tù Sơn La...

Theo quy hoạch, khu vực xung quanh di tích vừa bảo tồn di tích gốc, vừa tạo ra những không gian xanh, không gian văn hóa, lịch sử, đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu về văn hóa - lịch sử Sơn La. Quy hoạch cũng tạo nên sự kết nối giữa các di tích với Quảng trường Tây Bắc thành một không gian hài hòa, trong đó, lấy Nhà tù Sơn La làm trung tâm.

Xây dựng khu vực đồi Khau Cả thành công viên lịch sử - văn hóa, địa điểm du lịch văn hóa hấp dẫn gắn với các giá trị của di tích và giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của cộng đồng các dân tộc Sơn La; góp phần phát triển kinh tế - xã hội, du lịch địa phương và bảo vệ môi trường sinh thái.

Giữa đồi Khau Cả, hoa đào Tô Hiệu vẫn nở mỗi độ xuân về, như một lời nhắc nhở: Tự do hôm nay được đánh đổi bằng máu và nước mắt của những người đi trước, và trách nhiệm của thế hệ hôm nay là gìn giữ, trân trọng và tiếp bước con đường mà họ đã mở lối.

×