Đình làng Phương Độ cổ xưa nhất tỉnh Thái Nguyên thờ Đức Thánh nào trấn ải biên cương phía Bắc?

Theo sử sách ghi chép lại, đình Phương Độ được xây dựng vào khoảng thế kỷ 15, thờ Đức Thánh Dương Tự Minh – một vị tướng đã có công lớn trong việc giữ gìn biên cương phía Bắc của đất nước và phát triển kinh tế phủ Phú Lương xưa, tỉnh Thái Nguyên ngày nay.

Đình làng Phương Độ nằm ngay cạnh bên bờ sông Cầu, giữa làng cổ Phương Độ, thuộc xã Xuân Phương, huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên. 

Nét tài hoa của người Việt

Trải qua quá trình bồi lấp và sạt lở của lòng sông, đình được di chuyển dần vào sâu bên trong nhưng vẫn giữ nguyên kiến trúc cũ. Theo thời gian đến năm 1903, đình Phương Độ được chuyển về ổn định ở vị trí như ngày nay.

Đình Phương Độ mang đặc trưng của kiến trúc thời Lê với hệ thống 48 cột, xà... Mái đình được làm bằng ngói mũi, bốn góc mãi cong vút. Trên mái đình được trang trí “Lưỡng long chầu nguyệt”.

Bên trong đình, trên dưới các đầu trụ, đầu cầu và các xà ngang, xà dọc đều được trang trí hoa văn, chạm trổ tinh xảo các bộ Long - Ly - Quy - Phượng rất khéo léo, công phu. Nét trạm trổ tinh xảo cũng như kết cấu, kiến trúc của đình làng Phương Độ phản ánh trình độ xây dựng cũng như nét tài hoa của người thợ xưa.

Trong đình hiện vẫn còn lưu giữ các hiện vật cổ thời Lê, đầu thời Nguyễn và các cổ vật quý giá gồm kiệu, bát hương, hương án…Các hiện vật cổ này đều được trang trí và trạm trổ hoa văn tinh tế.

Đình Phương Độ nằm ở giữa làng, hai Nghè ở hai bên, cách đình khoảng 500m. Người dân gọi nghè đầu làng là "Nghè trên", và nghè cuối làng là "Nghè dưới".

Toạ lạc phía sau đình là ngôi chùa cổ có gác chuông 3 tầng với quả chuông nặng trên 500kg tạo nên quần thể văn hóa tín ngưỡng của người dân nơi đây. 

Đình Phương Độ là một trong những ngôi đình cổ nhất còn tồn tại ở Thái Nguyên cho đến ngày nay.

Nghe các cụ cao niên trong làng kể lại, suốt dọc một vùng rộng lớn từ Bắc Kạn, Thái nguyên, Bắc Giang, Cao Bằng... đều có nhiều nơi dựng đình miếu thờ Đức Thánh Dương Tự Minh.

Tuy nhiên, các đình khác thờ Đức Thánh Dương Tự Minh và hai người vợ của ông là công chúa Diên Bình và công chúa Thiều Dung.

Còn tại đình Phương Độ, nơi đây thờ Đức Thánh Dương Tự Minh và 2 quan văn võ Đỗ Như Mai, Lý Hiển Vinh.

Di tích lịch sử cấp Quốc gia

Trong Cách mạng Tháng Tám năm 1945, đình Phương Độ là cơ sở hoạt động cách mạng. Đây cũng là nơi cách mạng tổ chức các lớp tuyên truyền đường lối chính sách của Đảng, tập hợp quần chúng...

Tháng 9/1945, đình Phương Độ được chọn làm nơi tổ chức lễ tế cờ chào mừng thành công của Cách mạng Tháng Tám. Đình tiếp tục là nơi Đảng mở các lớp tuyên truyền chủ trương của Đảng, Chính phủ, các phong trào như "Bình dân học vụ", "Tuần lễ vàng" cũng được tổ chức tại đây.

Mỗi năm vào các dịp rằm tháng Giêng, ngày mùng 10 tháng Tư và mùng 10 tháng Mười âm lịch, người dân làng Phương Độ lại mở hội truyền thống cầu phúc, cầu bình an. Các hoạt động trong lễ hội như rước kiệu, tế lễ, thi gói bánh chưng, bánh dày... đến nay vẫn được người dân giữ gìn và duy trì.

Vào những dịp lễ này, lễ hội đình Phương Độ thu hút đông đảo du khách thập phương đến tham quan, hành lễ (trung bình khoảng 4.000 – 5.000 lượt khách).

Nhờ những giá trị văn hóa lịch sử, cách mạng và những nét dấu ấn cổ kính, năm 1993, đình Phương Độ được nhà nước công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia.

Năm 2018, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã quyết định đưa Lễ hội đình Phương Độ vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, loại hình lễ hội truyền thống.

Theo cụ Đồng Văn Vừa - Phó Ban quản lý di tích Đình chùa Phương Độ, vào những dịp lễ hội trong năm, người dân trong làng thường tổ chức rước các quan từ hai nghè về đình để tế lễ và hội. Sau khi thờ một đêm, người dân lại rước các quan trở lại hai nghè.

Trước kia, việc lựa chọn 57 người rước kiệu được thực hiện rất nghiêm khắc và kỹ càng. Chỉ những thanh niên chưa vợ, có sức khỏe và phải thuộc gia đình văn hóa mẫu mực mới được tuyển chọn vào đội tham gia rước kiệu. Ngoài ra, 19 ông quan viên tế lễ phải là những người trong gia đình không có tang, gia đình đông đủ, vui vẻ, hòa thuận.

Theo quy định xưa, phụ nữ không được vào vái lễ ở gian giữa của đình. Bên cạnh đó, ở thượng cung, chỉ thủ nhang mới được vào đặt lễ và chỉ có quan nội mới được ngồi trong cung.

Ngày nay, do sự thay đổi theo thời gian nên các tiêu chuẩn và nghi thức đã được lược bỏ bớt.

Ông Dương Quang Tuyên – Phó Chủ tịch UBND xã Xuân Phương (Trưởng Ban quản lý các di tích lịch sử xã Xuân Phương cho biết, đình Phương Độ là ngôi đình cổ có từ hơn 500 năm nay. Nhận thức đây là nơi có giá trị văn hóa cổ nên chính quyền đã tuyên truyền người dân giữ gìn, bảo tồn.

Trải qua thời gian mặc dù bị xuống cấp, nhưng đình Phương Độ vẫn giữ được những nét truyền thống vốn có.

Trong những năm gần đây, nhiều nhà hảo tâm đã đóng góp tiền của để tôn tạo và sửa chữa đình. Cứ mỗi dịp lễ tết, người dân trong làng và du khách thập phương lại quy tụ về đây như để tưởng nhớ đến công ơn của tổ tiên.

Trải qua bao thăng trầm, đình Phương Độ không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh mà còn là nơi hội tụ, gắn kết các thế hệ để con cháu thể hiện lòng tôn kính, biết ơn công đức của tổ tiên.

Đình làng Phương Độ là minh chứng của một vùng đất có bề dày lịch sử văn hóa, là nguồn động lực để người dân hăng say lao động, xây dựng quê hương giàu đẹp. Nhờ đó mà đời sống vật chất của người dân nơi đây ngày càng được nâng lên, diện mạo nông thôn, làng xóm đổi thay rõ rệt.