Kray Sức – nghệ nhân lưu truyền văn hoá dân tộc Pa Kô

Yêu văn hoá Pa Kô từ lời ru của mẹ

Những ngày đầu tháng 8, chúng tôi vượt hơn 100km từ thành phố Đông Hà, chạy theo quốc lộ 9 và đường Hồ Chí Minh huyền thoại nép bên sông Đakrông để đến thôn A Liêng, xã Tà Rụt, huyện Đakrông, tỉnh Quảng Trị thăm nhà nghệ nhân ưu tú Kray Sức - người lưu truyền văn hoá Pa Kô.

Thấy khách đến chơi nhà, Kray Sức vội rót ly nước lá rừng rồi đon đả mời. Ở tuổi 62, có chòm râu dài trắng bạc, nhưng Kray Sức vẫn như tên của mình, tràn đầy năng lượng và sự hóm hỉnh. Khí chất của ông khi vừa đánh đàn Ta Lư, vừa hát làn điệu Cha Chấp của người Pa Kô đúng với phong cách của một nghệ sĩ nông dân thực thụ, phiêu bồng nhưng mộc mạc, dễ gần.

Sau khi nhận tràng vỗ tay tán thưởng của những khán giả miền xuôi, Kray Sức nhấp ngụm nước rồi bắt đầu câu chuyện cuộc đời lưu giữ văn hoá truyền thống cho chúng tôi nghe.

Ông là con thứ 9 trong gia đình 11 anh chị em. Cái thời chiến tranh vất vả ấy, không hiểu lý do gì, 10 anh chị em của ông đều lần lượt rời bỏ thế gian. Chỉ còn một mình Kray Sức ở với mẹ, trong khi bố đi bộ đội.

Trước khi lên đường nhập ngũ, bố để lại cho mẹ một cây đàn Ta Lư. Hai mẹ con Kray Sức dựng túp lều nhỏ để có chỗ chui ra, chui vào. Nhưng nếu máy bay Mỹ đến, họ phải tháo dỡ căn lều rồi chui vào hang trốn để tránh bị phát hiện.

Thuở nhỏ, ban ngày cậu bé Kray Sức theo mẹ lên rẫy, lên nương. Tối đến, mẹ con rau cháo qua bữa, rồi mẹ bắt đầu gảy đàn Ta Lư hát ru cho con trai từ từ chìm vào giấc ngủ. Tiếng đàn của mẹ ngày qua ngày hằn sâu vào tâm thức của Kray Sức.

Kray Sức nhớ lại, trong tiếng đàn, lời ca mẹ hát có câu "toi tiếng ton", nghĩa là dù mệt mỏi vẫn cố gắng làm việc. Đó không phải lời ca thán của mẹ, của người Pa Kô. Đó là nỗi nhớ thương chồng. Lời động viên chồng ở tiền tuyến hãy yên tâm, ở nhà vợ vẫn chịu thương, chịu khó, siêng năng làm việc để hậu phương vững chắc.

Năm Kray Sức 12 tuổi (1976), người Pa Kô tổ chức lễ hội A Riêu Ping lần thứ nhất kể từ khi đất nước được hoàn toàn giải phóng. Nhìn các già làng, các anh, chị cử hành lễ đâm trâu, hát, nhảy múa bên ngọn lửa bập bùng, hoà trong tiếng đàn, điệu cồng chiêng, Kray Sức say mê, thổn thức và nhớ tiếng đàn Ta Lư của mẹ. Từ đó, cậu bé người Pa Kô nước da đen nhẻm ấy quyết tâm tìm đến già làng Kôn Sen theo học đánh đàn Ta Lư.

Tháng năm trôi qua, Kray Sức trở thành chàng thanh niên sức vóc, có giọng ca hay nhất vùng, cùng với tiếng đàn Ta Lư thánh thót khiến bao cô gái miền sơn cước đắm say. Hầu như ở các cuộc thi văn nghệ, Kray Sức đều đạt giải cao.

Thế nhưng, có một điều Kray Sức luôn canh cánh trong lòng. Đó là các làn điệu dân ca của người Pa Kô theo tháng năm cứ dần mai một. Số người làm được đàn Ta Lư, chơi được nhạc cụ truyền thống thưa dần. Giới trẻ hầu như không biết văn hoá người Pa Kô, đa số sử dụng tiếng phổ thông để nói chuyện. Và đáng buồn hơn là khi đến địa phương khác giao lưu thì văn hoá người Pa Kô bị nhầm lần với người Vân Kiều hoặc Tà Ôi.

Không thể để người Pa Kô mất nguồn cội, Karay Sức quyết tâm bước vào công cuộc phục hồi, bảo tồn.

Từ năm 2004, cùng với chiếc máy ảnh nhỏ và cuốn sổ ghi chép, Kray Sức không quản ngày đêm, trèo đèo vượt suối đi khắp các bản làng của người Pa Kô ở Quảng Trị. Thậm chí, ông còn qua tận nước bạn Lào để gặp các già làng, những người còn nhớ, hiểu biết lịch sử, văn hoá dân tộc Pa Kô. Đi đến đâu, gặp ai, Kray Sức cũng chụp ảnh, tỉ mẩn ghi chép văn hoá, lễ hội, làn điệu dân ca, dân vũ, nhạc cụ… của người Pa Kô.

Sau 14 năm rong ruổi đó đây, Kray Sức có cho mình một cuốn biên niên sử Pa Kô với 300 bức ảnh. Đó là những tư liệu vô cùng quý giá, bởi nếu không có nó, khi những già làng mất đi, văn hoá Pa Kô sẽ khó khôi phục.

Cũng chính năm ấy, Kray Sức có một quyết định táo bạo mà ít ai làm được. Ở miền núi, đời sống người dân còn nhiều khó khăn, nhưng Kray Sức đã bán con trâu duy nhất của gia đình để lấy tiền làm triển lãm ảnh văn hoá Pa Kô.

"Nghe tôi nói bán trâu triển lãm ảnh văn hoá Pa Kô, ban đầu vợ con phản đối. Dân làng bảo ông này làm những việc khác người, không biết đầu óc có bị gì không. Nhưng tôi đã thuyết phục được mọi người. Tôi dám hy sinh quyền lợi bản thân, lặn lội đi tìm lại lịch sử văn hoá dân tộc mình thì phải triển lãm, giới thiệu cho mọi người biết. Bác Hồ dạy rồi, văn hoá là gốc của dân tộc, phải hiểu, bảo tồn và phát huy" – Kray Sức nói.

Sau khi bán con trâu được 42 triệu đồng, Kray Sức giành 25 triệu đồng để triển lãm 300 bức ảnh tại thành phố Đông Hà, thị trấn Krông Klang và các xã A Ngo, A Vao, Tà Rụt (huyện Đakrông). Sức hút của triển lãm văn hoá Pa Kô bằng "câu chuyện ảnh" vượt xa sự tưởng tượng của ông. Người đến xem nườm nượp, ai cũng trầm trồ vì nhiều điều độc lạ của văn hoá Pa Kô lâu nay họ chưa từng biết đến.

Không nhận hết công lao về mình

Không chỉ sưu tầm, bảo tồn, Kray Sức còn làm kẻ "ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng", khi chuyên tâm lưu truyền văn hoá Pa Kô đến khắp các bản làng.

Vuốt chòm râu cằm trắng bạc, Kray Sức nhìn về dãy Trường Sơn bên dòng Đakrông rồi hồi tưởng, năm 2000, nhạc cụ như đàn Ta Lư, cồng chiêng của người Pa Kô ở Quảng Trị còn rất ít. Sau nhiều năm tích cóp, Kray Sức tìm đến già làng Kôn Máy đặt hàng làm 10 cây đàn Ta Lư, mỗi cây 20.000 đồng đem phát cho 9 thôn ở xã Tà Rụt, còn một cây đàn dành cho bản thân ông.

Có đàn Ta Lư, Kray Sức bắt đầu tìm đến từng bản làng, kêu gọi người dân đi học. Ông trở thành thầy dạy đàn từ đó. Việc dạy đàn chủ yếu vào ban đêm, vì ban ngày người dân phải đi làm kiếm sống.

Qua nhiều năm cần mẫn làm "thầy giáo", gót chân Kray Sức đã in trên hầu hết các bản làng Pa Kô. Nhờ vậy, nhiều người dân bắt đầu chơi được đàn Ta Lư và hát được vài làn điệu dân ca dân tộc mình. Thế nhưng, dân ca Pa Kô mà ông sưu tầm có gần 50 làn điệu như Ka Lơi (hát để khen nhau, hoá giải nỗi buồn), Cha Chấp (lời mời gọi), Tăn Y (hát ru), A Dêng, A Rơng… Những làn điệu ấy không chỉ hoà vào tiếng đàn Ta Lư mà còn có tiếng khèn, cồng chiêng… Nhưng, Kray Sức chỉ biết đánh đàn Ta Lư.

Để giải quyết vấn đề này, Kray Sức lại cất công đi tìm những người biết thổi khèn, chơi cồng chiêng, quy tụ thành nhóm nhạc để truyền dạy dân ca Pa Kô.

"Nhiều người bảo tôi có công lưu truyền văn hoá Pa Kô, nhưng tôi không dám nhận. Tôi chỉ nhận mình thích, đam mê văn hoá dân tộc truyền thống Pa Kô nên sưu tầm, kết nối mọi người cùng đánh thức, gìn giữ văn hoá Pa Kô" – Kray Sức chia sẻ.

Theo Kray Sức, quan trọng nhất là nhờ sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, các tổ chức xã hội đã quan tâm, tạo điều kiện nên văn hoá Pa Kô mới được phục hồi. Đơn cử như trước đây, thế hệ trẻ người Pa Kô rất hiếm khi mặc trang phục dân tộc mình, vì ngượng ngùng. Nhưng vài năm gần đây, Đảng uỷ, chính quyền địa phương có quy định khuyến khích cán bộ, công chức, viên chức là người dân tộc Pa Kô, sáng thứ hai hàng tuần mặc trang phục truyền thống của người Pa Kô. Từ đó, giới trẻ hiểu, tự hào về trang phục của dân tộc mình và ngày càng có nhiều người mặc.

Bên cạnh đó, Đảng, Nhà nước còn tổ chức nhiều cuộc thi trình diễn văn hoá truyền thống, mang đậm nét đặc trưng dân tộc các vùng miền, trong đó có dân tộc Pa Kô; hay phát triển du lịch cộng đồng, du lịch văn hoá dân tộc… Đó là dịp để đồng bào các dân tộc vừa có dịp giới thiệu, phát huy nét đẹp văn hoá truyền thống đến bạn bè trong nước và quốc tế, vừa phát triển kinh tế.

Mong thế hệ trẻ phát huy giá trị văn hoá truyền thống

Từ năm 2004, Kray Sức đã tự sáng tác bài hát "con mồ côi đi tìm nhà" để đoàn dân ca văn hoá truyền thống xã Tà Rụt dự thi và đoạt giải xuất sắc tại chương trình nhịp cầu xuyên á tại Quảng Trị.

Nhờ Kray Sức, Tà Rụt là xã đầu tiên ở Quảng Trị khôi phục được làn điệu dân ca truyền thống dân tộc Pa Kô.

Không chỉ lưu truyền văn hoá dân tộc cho đồng bào Pa Kô trong huyện Đakrông, Kray Sức còn nhận lời đi dạy ở các xã của huyện Hướng Hoá và ngoại tỉnh. Nơi nào người Pa Kô cần, Kray Sức sẽ có mặt, đem hết nhiệt huyết của mình truyền dạy văn hoá Pa Kô.

Đồng hành cũng ông là 7 học trò xuất sắc Hồ Văn Hữu, Hồ Xuân Nam, Hồ Xuân Niên, Hồ Văn Việt, Hồ Văn Ngư, Hồ Thị Thôi và Hồ Thị Sở đều trú tại xã Tà Rụt.

Đến nay, Kray Sức và 7 học trò đã truyền dạy văn hoá Pa Kô cho hàng trăm người dân, trong đó có nhiều bạn trẻ chỉ mới mười tám, đôi mươi.

Em Hồ Thị Ngọc (18 tuổi, thôn Cựp, xã A Bung, huyện Đakrông) cho biết, sau khi được Kray Sức dạy, em cảm thấy vui, tự hào về bản sắc văn hoá người Pa Kô mình. Từ đó, em sẽ giới thiệu đến nhiều bạn trẻ khác để cùng nhau bảo tồn, phát huy các giá trị tốt đẹp.

"Tôi cho học trò tham gia truyền đạt văn hoá Pa Kô để các em làm quen, dần dần thành thạo. Sau này, khi tôi không đủ sức nữa thì các em sẽ trở thành trụ cột trong việc lưu truyền văn hoá dân tộc, quyết không để mai một cùng năm tháng" – Kray Sức tâm sự.

Kray Sức mong rằng, các học trò của mình sẽ được Đảng, Nhà nước quan tâm nhiều hơn đến công tác đào tạo, để làm sao được cấp chứng chỉ dạy văn hoá dân tộc truyền thống Pa Kô. Từ đó, có điều kiện tốt hơn trong việc "giảng dạy", lưu truyền, phát huy văn hoá Pa Kô trường tồn với dãy Trường Sơn hùng vĩ.