Làm sao thu hút 100 nhân tài, chuyên gia Việt kiều về nước: Đột phá thể chế, mở đường cho chiến lược quốc gia (Bài 3)

LTS: Tại Hội nghị của Ban Chỉ đạo T.Ư về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số sơ kết công tác 6 tháng đầu năm và nhiệm vụ trọng tâm 6 tháng cuối năm 2025 thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW, Tổng Bí thư Tô Lâm đã yêu cầu Bộ Nội vụ chủ trì khẩn trương xây dựng, ban hành cơ chế, chính sách thu hút nguồn nhân lực, nhân tài khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong và ngoài nước...

Đặc biệt, Tổng Bí thư yêu cầu xây dựng chính sách đãi ngộ đặc biệt (vượt khung lương, nhà ở, môi trường làm việc) để thu hút ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu về nước làm việc”, đề nghị nghiên cứu xây dựng cơ sở dữ liệu về lực lượng trí thức trong và ngoài nước (bao gồm người Việt Nam ở nước ngoài) đang hoạt động trong các lĩnh vực khoa học, công nghệ để phục vụ công tác hoạch định chính sách nhân lực chất lượng cao.

Nhân dịp này, báo Dân Việt triển khai loạt bài “Làm sao thu hút 100 nhân tài, chuyên gia Việt kiều về nước?” giúp bạn đọc có cái nhìn toàn diện hơn xung quanh lời hiệu triệu của Tổng Bí thư Tô Lâm, qua đó có thể thấy được giá trị to lớn, cấp thiết của việc kêu gọi các nhà khoa học, chuyên gia Việt kiều quay trở về đóng góp cho sự phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Từ Quảng trường Ba Đình lịch sử – nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945, tiếng gọi thiêng liêng về tự do, hạnh phúc, khát vọng dựng xây đất nước vẫn vang vọng suốt 80 năm qua. Không chỉ thế hệ trong nước, hàng triệu người Việt xa quê cũng luôn mang trong tim niềm tự hào và trách nhiệm với Tổ quốc.

Trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh toàn cầu, đất nước càng cần đến sự trở về của trí thức, chuyên gia, kiều bào – những người nắm giữ tri thức, công nghệ, kinh nghiệm quốc tế. Đây không chỉ là trách nhiệm với quê hương, mà còn là cơ hội để họ viết tiếp khát vọng dân tộc: xây dựng một Việt Nam tự cường, sánh vai cùng cường quốc năm châu.

Tại Hội nghị sơ kết 6 tháng đầu năm 2025 thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW, Tổng Bí thư Tô Lâm đã giao nhiệm vụ đặc biệt: Bộ Nội vụ phải chủ trì, khẩn trương xây dựng, ban hành cơ chế, chính sách đãi ngộ “vượt khung” để thu hút ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số từ khắp nơi trên thế giới trở về cống hiến cho đất nước.

Đây là lần đầu tiên mục tiêu được nêu cụ thể bằng con số rõ ràng, thể hiện tầm nhìn chiến lược trong xây dựng đội ngũ nhân lực tinh hoa cho quốc gia.

Không phải lương thưởng, môi trường làm việc mới là yếu tố giữ chân nhân tài

Theo các chuyên gia, chính sách “vượt khung” không chỉ tập trung vào lương, thưởng, mà bao gồm nhà ở, điều kiện nghiên cứu, hỗ trợ gia đình và quan trọng hơn cả là một môi trường sáng tạo, minh bạch, công bằng để nhân tài phát huy giá trị.

Trao đổi với PV Dân Việt, TS Nguyễn Tiến Dĩnh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ cho rằng, thời gian qua Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách thu hút nhân tài. Tiêu biểu như Nghị định 140/2017/NĐ-CP về chính sách thu hút, tạo nguồn cán bộ từ sinh viên tốt nghiệp xuất sắc, cán bộ khoa học trẻ; Nghị định 179/2024/NĐ-CP về chính sách thu hút, trọng dụng người có tài năng trong cơ quan, tổ chức của Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội.

Ngoài ra, Bộ Chính trị cũng có Nghị quyết 36 (2004) và Kết luận 12 (2021) khẳng định vai trò quan trọng của kiều bào, trong đó có đội ngũ trí thức, chuyên gia, doanh nhân, coi họ là bộ phận máu thịt của dân tộc, cần được tạo điều kiện đóng góp cho đất nước.

“Chúng ta đã có nhiều nghị định về thu hút nhân tài, song kết quả chưa như mong muốn. Để chính sách thực sự phát huy hiệu quả, cần có cơ chế 'vượt khung', đặc biệt là về môi trường làm việc. Vấn đề không chỉ là lương, cơ sở vật chất, hay cơ hội thăng tiến, mà quan trọng hơn là môi trường làm việc dân chủ, công bằng và tôn trọng trong công việc, cơ hội phát huy năng lực. Nếu thu hút được mà không trọng dụng, không bố trí đúng năng lực, thì người tài cũng sẽ rời đi, để lại hệ lụy không nhỏ”, ông nhấn mạnh.

Ông chỉ rõ, thực tế đã có nhiều trí thức Việt kiều trở về nhưng lại ra đi vì vướng thủ tục hành chính rườm rà, giải ngân chậm, hoặc nghiên cứu không tìm được “đầu ra”. Do đó, chính sách lần này phải đặt trọng tâm vào tháo gỡ rào cản thể chế và cải thiện môi trường làm việc.

Trong khi đó, PGS.TS Lê Quốc Lý, nguyên Phó Giám đốc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, bổ sung: “Đã có lúc chúng ta quá chú trọng đánh giá hình thức thay vì kết quả thực chất của nghiên cứu khoa học. Thủ tục hành chính rườm rà nhiều khi biến các nhà khoa học thật thà thành người phải ‘nói dối’ để vượt qua rào cản”.

Ông cũng nhận định, nhiều năm nay chúng ta đặt ra mục tiêu thu hút nhân tài, nhưng thực tế chưa đạt được như mong đợi. Phần lớn vì các cơ chế chính sách của chúng ta cản trở như đồng lương quá thấp, thu nhập không đủ tái tạo sức lao động của các nhà khoa học.

Cùng đó là bị hạn chế về môi trường làm việc, các điều kiện như phòng thí nghiệm, đặc biệt là môi trường cộng đồng, môi trường xã hội nghiên cứu khoa học nhiều khi chưa tạo điều kiện kiện thuận lợi cho những người có tài phát huy.

PGS.TS Lê Quốc Lý nhấn mạnh, để thu hút và giữ chân nhân tài, đặc biệt là nhân tài là Việt kiều về nước cống hiến cho quê hương, trước hết cần cải cách mạnh mẽ thể chế quản lý khoa học, đặc biệt ở Bộ chủ quản về khoa học, tháo bỏ rào cản hành chính, tạo cơ chế huy động mọi nguồn lực xã hội vào nghiên cứu, bảo đảm nhà khoa học được hưởng lợi xứng đáng từ sản phẩm của mình.

“Ví dụ như ở Israel, nhà khoa học được hưởng 50% lợi nhuận từ sản phẩm nghiên cứu thương mại hóa; ở Trung Quốc con số là 30-40% khi bán các sản phẩm từ kết quả nghiên cứu ra thị trường. Nếu Việt Nam có chính sách tương tự, chắc chắn nhiều chuyên gia sẽ sẵn sàng về nước”, PGS.TS Lê Quốc Lý phân tích.

Cơ chế trọng dụng phải thực chất, sàng lọc công bằng, minh bạch

Một khía cạnh khác được nhiều chuyên gia nhấn mạnh là không chỉ thu hút, mà phải biết trọng dụng nhân tài. TS Nguyễn Viết Chức, Phó Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn Văn hóa – Xã hội (Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam) thẳng thắn góp ý: “Không thể chỉ nghe ai đó nói ‘tôi là tiến sĩ’ rồi giao việc ngay. Nhân tài phải được đánh giá bằng sản phẩm, hiệu quả công trình, chứ không phải danh xưng”.

Theo ông, cơ chế trọng dụng cần trao cơ hội để chuyên gia thử sức với các sáng kiến, dám chấp nhận cả thành công lẫn thất bại, miễn là thực chất.

“Trọng dụng nhân tài không chỉ là đãi ngộ bằng lương hay chức vụ, mà còn là trao cơ hội sáng tạo, thử nghiệm, lắng nghe và trân trọng tiếng nói của họ”, TS Chức gợi ý.

Nguyên Phó Giám đốc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh Lê Quốc Lý cũng lưu ý, đào tạo nhà khoa học không phải một ngày là có thể đào tạo ra được và nó đòi hỏi rất nhiều tiền của để đào tạo ra được một nhà khoa học. Do đó, trong thời gian ngắn chúng ta nên tranh thủ tận dụng mời những chuyên gia có tên tuổi, những người đã có những cống hiến ở các nước trên thế giới.

“Chúng ta không tiếc tiền bỏ ra chi tiền lương cho các nhà khoa học về nước cống hiến nhưng sản phẩm họ làm ra phải tốt hơn nhiều, đặc biệt là trong lĩnh vực khoa học công nghệ, không chỉ trong dân sinh mà cả trong quốc phòng – an ninh...”, PGS.TS Lê Quốc Lý nói.

Ông cũng cho rằng thu hút nhân tài nói riêng và nhân tài là Việt kiều nói chung không chỉ nhằm lấp chỗ trống về nguồn lực khoa học, công nghệ, mà còn góp phần tạo động lực đổi mới thể chế, thúc đẩy cải cách hành chính và nâng cao năng lực quản trị.

“Nếu chúng ta chỉ đặt mục tiêu thu hút 100 chuyên gia thì đó là con số mang tính biểu tượng. Điều quan trọng hơn là từ 100 chuyên gia này, sẽ hình thành một mạng lưới kết nối rộng lớn, hàng nghìn trí thức khác trên khắp thế giới sẽ có thêm niềm tin và động lực trở về. Nhân tài kiều bào không đơn giản là lực lượng lao động chất lượng cao, mà còn là cầu nối tri thức, là sợi dây gắn kết Việt Nam với nền khoa học toàn cầu”, PGS.TS Lê Quốc Lý phân tích.

Theo nguyên Phó Giám đốc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, để biến chính sách thành hiện thực, cần có những cam kết rõ ràng từ phía Nhà nước về quyền tự chủ nghiên cứu, về việc kết quả khoa học sẽ được ứng dụng, và về việc chuyên gia sẽ được bảo vệ trước những rào cản hành chính. Khi các nhà khoa học yên tâm rằng sản phẩm của họ có thể đi từ phòng thí nghiệm ra đời sống, thì họ mới có động lực gắn bó lâu dài.

Ông cũng nêu vấn đề: "Không chỉ cơ quan nhà nước, chúng ta phải khuyến khích tất cả các tổ chức, doanh nghiệp, các trường đại học bằng nguồn lực của mình thu hút các nhà khoa học, những người tài về tham gia vào nghiên cứu khoa học, tạo ra những sản phẩm khoa học của họ và lấy tiền từ nghiên cứu khoa học để nuôi khoa học phát triển. Đó là một phương châm đúng đắn đưa đất nước trở nên giàu có và hùng cường”.

Thu hút 100 chuyên gia – cú hích mở đường cho chiến lược quốc gia

Nhìn lại những nỗ lực trước đây, có thể thấy Việt Nam từng nhiều lần đưa ra chính sách thu hút trí thức kiều bào, nhưng kết quả còn hạn chế vì chưa giải quyết được nút thắt về thủ tục, cơ chế tài chính và ứng dụng nghiên cứu.

Lần này, chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm là một thông điệp mạnh mẽ: Không chỉ dừng ở “chính sách trên giấy”, mà phải tạo đột phá thực sự.

Nếu thành công, việc thu hút 100 chuyên gia hàng đầu trở về sẽ tạo ra một cú hích lớn. Trong khoa học và công nghệ, đó sẽ là đội ngũ nòng cốt hình thành các nhóm nghiên cứu mạnh, đăng ký sáng chế quốc tế, góp phần nâng cao vị thế Việt Nam. Trong chuyển đổi số, họ sẽ là những kiến trúc sư của các nền tảng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, an ninh mạng, giúp Việt Nam đi tắt, đón đầu. Trong giáo dục - đào tạo, họ sẽ trở thành những người thầy, người truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ.

Và quan trọng nhất, họ sẽ là minh chứng cho sự hấp dẫn của Việt Nam, gửi đi thông điệp tới cộng đồng trí thức toàn cầu rằng đất nước này sẵn sàng mở rộng vòng tay, tạo điều kiện tốt nhất để nhân tài cống hiến.

PGS.TS Lê Quốc Lý nhấn mạnh: “Chính sách này nếu thành công sẽ tạo ra một cú hích mới cho đất nước sang một trang mới. Đây không chỉ là sắp xếp nhân lực, mà là sắp xếp lại tư duy hành động trong kỷ nguyên mới, trong không khí cách mạng 4.0. Chính sách nếu thành công sẽ truyền cảm hứng thay đổi tư duy xã hội, mở ra kỷ nguyên phát triển mới, văn minh, hiện đại hơn”.

Song, ông cũng lưu ý, quá trình sàng lọc phải minh bạch và hiệu quả: “Nhà nước nên tập trung vào một số công trình lớn, mời chuyên gia xuất sắc thực sự đứng đầu về làm tổng công trình sư, làm đến nơi đến chốn, đồng thời kiểm soát chặt chẽ để tránh tham nhũng, tiêu cực và lãng phí”.

TS Nguyễn Tiến Dĩnh cũng nhận định, nếu thực hiện tốt, chính sách này sẽ khơi dậy khí thế đổi mới sáng tạo, tạo nền tảng pháp lý vững chắc, đồng thời củng cố niềm tin rằng Việt Nam thực sự coi trọng nhân tài.

Chính sách thu hút 100 chuyên gia Việt kiều không đơn thuần là một chương trình nhân lực, mà là một chiến lược quốc gia, gắn liền với khát vọng hùng cường. Nó đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của Bộ Nội vụ, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Tài chính, Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng các địa phương. Trên hết là quyết tâm chính trị mạnh mẽ và sự giám sát xã hội để đảm bảo chính sách đi vào thực chất.

Giá trị lớn nhất của chính sách không nằm ở con số 100, mà ở chỗ từ những con người tiên phong ấy, một mạng lưới tri thức toàn cầu của người Việt sẽ được khơi thông. Khi nhân tài thấy rằng đất nước thực sự cần họ, lắng nghe họ và trọng dụng họ, thì hàng triệu trái tim Việt kiều khác sẽ tự tin trở về, chung sức dựng xây một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng.

Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội của Quốc hội Tạ Văn Hạ cũng cho rằng, nhà khoa học tài năng không chỉ cần chế độ đãi ngộ mà cần môi trường nghiên cứu chuyên nghiệp, tự do sáng tạo và cơ chế đánh giá công bằng. "Những người làm việc bằng sức của nhiều người nhưng không được đề bạt sẽ mất động lực. Thi đua khen thưởng cũng phải đổi mới để giữ chân nhân tài", ông nói.

Ông cũng cho rằng cần đổi mới toàn diện trong phát hiện, đào tạo, sử dụng và phát huy người tài - không để họ bị kìm hãm bởi các quy định cứng nhắc hoặc các tiểu tiết hành chính. "Đây là tinh hoa của đất nước, số lượng không nhiều. Nhà nước cần có định hướng rõ ràng để ưu tiên thu hút, trước hết là người Việt Nam trong nước, sau đó đến Việt kiều và chuyên gia quốc tế", ông nhấn mạnh.

(Còn nữa)

Các mốc chính sách lớn về thu hút, trọng dụng nhân tài Việt kiều (giai đoạn từ 2004 – 2025)

Năm 2004: Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 36-NQ/TW về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài, khẳng định kiều bào là “bộ phận không tách rời của cộng đồng dân tộc Việt Nam”, khuyến khích trí thức, chuyên gia tham gia xây dựng đất nước.

Năm 2008: Chính phủ ban hành Nghị quyết 27/NQ-CP triển khai Nghị quyết 36, tạo điều kiện cho chuyên gia, trí thức kiều bào về nước nghiên cứu, giảng dạy, hợp tác khoa học – công nghệ.

Năm 2010: Quốc hội sửa đổi, bổ sung Luật Quốc tịch Việt Nam, cho phép người Việt Nam ở nước ngoài giữ song tịch, tháo gỡ rào cản pháp lý để kiều bào thuận lợi hơn khi về nước làm việc, đầu tư.

Năm 2015: Ban Bí thư ban hành Chỉ thị 45-CT/TW về tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết 36, nhấn mạnh việc thu hút, trọng dụng trí thức, doanh nhân, chuyên gia kiều bào trong các ngành khoa học – công nghệ, giáo dục, kinh tế.

Năm 2021: Đại hội XIII của Đảng tiếp tục xác định trí thức kiều bào là nguồn lực quan trọng cho sự phát triển đất nước, kêu gọi cơ chế đãi ngộ phù hợp để họ phát huy năng lực.

Năm 2023: Chính phủ thông qua Chiến lược quốc gia về thu hút và trọng dụng nhân tài đến năm 2030, tầm nhìn 2045, trong đó nhấn mạnh đến việc thu hút trí thức Việt Nam ở nước ngoài trong các lĩnh vực công nghệ lõi, đổi mới sáng tạo.

Năm 2025 – Bộ Khoa học và Công nghệ cùng các bộ, ngành đang xây dựng cơ chế ưu đãi đặc biệt để thu hút trí thức kiều bào, đặc biệt trong lĩnh vực AI, bán dẫn, chuyển đổi số và năng lượng sạch.

×