Làng cổ của người Việt ở Vĩnh Phúc ngoài cá thính thơm nức còn có bánh gạo rang nổi tiếng này

Dưới đôi bàn tay khéo léo của những người “thợ làng”, sự hòa quyện của mật mía, của vị gừng cay, của gạo nếp cái hoa vàng… đã làm nên món bánh gạo đặc biệt, mang hương vị của vùng đồng quê chiêm trũng như câu ca xưa vẫn còn lưu truyền cho đến ngày nay: “Bánh nẳng chợ Tràng, gạo rang Tiên Lữ”.

Từ xa xưa, bánh gạo rang đã có mặt ở các phiên chợ Đình Tiên Lữ (Lập Thạch), nhiều nhất là vào dịp lễ, Tết. Bánh được các bà, các chị mang đến chợ như một mặt hàng “của nhà làm được” để trao đổi, bán mua.

Ai còn tất bật cấy hái, ai còn bận bịu việc riêng, việc chung, chưa thể tự tay rang gạo làm bánh thì tiện đây, lựa mua những gói bánh gạo đã được đóng sẵn về làm quà cho gia đình, cho bạn bè, con cháu phương xa. Bởi với người làng Tiên, thiếu món bánh gạo rang là coi như thiếu đi một phần hương vị của Tết.

Công thức làm món bánh đặc biệt này được người làng Tiên lưu truyền nhiều đời cho con cháu. Không ai sinh ra ở làng Tiên, uống nước làng Tiên, lớn lên mà không biết làm bánh gạo, không biết đến món bánh gạo. Thậm chí cả những người “không dây mơ, rễ má” như là dâu, rể của làng, qua thời gian cũng biết tự tay làm ra những chiếc bánh gạo đậm vị truyền thống.

Ngày nay, cái sự “nức tiếng” ấy của món bánh gạo rang Tiên Lữ đã vang xa hơn. Thức quà ngày nào chỉ quẩn quanh ở chợ đình, chợ làng của chốn quê nghèo, nay vươn đến khắp các thị trong Nam, ngoài Bắc; theo chân con em người làng Tiên vượt ra khỏi lãnh thổ quốc gia, trao đến tay cộng đồng người Việt đang học tập và sinh sống tại các nước trên thế giới.

Từ khi mạng internet được phủ sóng đến từng hộ gia đình, món bánh gạo rang cũng đã có mặt trên các trang bán hàng online Facebook, Zalo, Shopee, Sendo… Và dần trở thành một “nghề tay trái hái ra tiền” của nhiều người dân Tiên Lữ ngày nay.

Chúng tôi đến thăm xưởng sản xuất của Tổ liên kết sản xuất bánh gạo rang Tiên Lữ khi các thành viên đang tất bật hoàn thiện đơn hàng 20kg bánh để kịp chuyển vào Thành phố Hồ Chí Minh. Trừ công đoạn đóng gói sản phẩm bằng máy hút chân không, còn lại các công đoạn khác như rang gạo, nấu kẹo, cắt bánh… đều được làm bằng phương pháp thủ công, phụ thuộc vào công suất, sự khéo léo của những đôi tay.

Chị Trần Thị Đăng, Tổ trưởng tổ sản xuất cho biết: “Chúng tôi nhận được đơn đặt hàng quanh năm, nhưng cao điểm nhất vẫn là dịp Tết. Người dân mua về ăn Tết, mua làm quà biếu. Bình quân mỗi năm, chúng tôi xuất xưởng khoảng 1 tấn bánh với giá 100 - 120 nghìn đồng/kg.

Những năm gần đây, lượng đơn đặt hàng về xã ngày càng nhiều, ngoài tổ sản xuất của chúng tôi thì hiện toàn xã có vài trăm hộ gia đình cũng làm bánh với quy mô nhỏ lẻ; tuy làm bánh gạo rang không phải là nghề chính nhưng đã đem lại thu nhập đáng kể cho nhiều gia đình. Nhờ đó, càng có thêm động lực để chúng tôi tiếp tục giữ nghề truyền thống của làng”.

Để cho ra đời những mẻ bánh gạo rang thơm giòn, sánh màu và ngọt vị, đòi hỏi sự kỳ công, tỉ mỉ của người thợ. Bắt đầu là khâu chọn nguyên liệu.

Muốn cho món bánh thơm ngon, người ta thường chọn loại gạo nếp cái hoa vàng. Mật mía phải chọn loại mật nước màu vàng nâu cánh gián, đặc sánh và chưa đóng kết thành đường. Trước đây, thường lấy mật mía trồng trên các triền đồi của vùng đất Sơn Dương (Tuyên Quang) có mùi thơm và vị ngọt thanh. Lạc rang được chọn lọc kỹ càng, không được lẫn hạt mốc.

Gừng tươi giã sợi để tạo mùi thơm. Mỡ lợn để rang bánh cũng phải là mỡ sạch, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm. Quả dành dành là một nguyên liệu không thể thiếu để tạo màu chuẩn cho bánh. Khi những quả dành dành đang ở độ vừa tới, không xanh và cũng không chín vàng quá độ thì hái xuống, khi xát quả với nước sẽ tạo màu vàng tươi đặc trưng.

Trải qua các công đoạn từ xôi, gỡ hạt, phơi khô, rang mỡ, nấu kẹo cho đến cắt bánh… đều do đôi bàn tay khéo léo của người thợ mà thành. Món bánh giòn thơm mùi gừng, bùi bùi vị lạc rang, ngọt thanh vị mật mía, ăn một lần sẽ nhớ mãi không quên.

Năm 2021, nghề làm bánh gạo rang truyền thống thôn Tân Thành, xã Tiên Lữ đã chính thức được công nhận danh hiệu “Nghề truyền thống Vĩnh Phúc” cùng với nghề làm tương truyền thống thôn Quang Trung và nghề làm cá thính truyền thống thôn Minh Trụ của xã.

Thực hiện Chương trình "Mỗi xã một sản phẩm" (OCOP), bánh gạo rang xã Tiên Lữ là 1 trong 7 chủ thể được huyện Lập Thạch (tỉnh Vĩnh Phúc) triển khai hướng dẫn xây dựng phương án sản xuất kinh doanh. Trước tin vui này, Phó Chủ tịch UBND xã Tiên Lữ Đỗ Ngọc Thịnh cho biết: “Vậy là trải bao thăng trầm, bánh gạo rang Tiên Lữ nay đã có cơ sở pháp lý để tiếp tục khẳng định “danh tiếng” trên thị trường gần xa, mở ra nhiều cơ hội phát triển kinh tế cho người dân trong xã.

Tuy nhiên, cũng đặt ra thách thức không nhỏ khi quy luật của thị trường chính là sự cạnh tranh khốc liệt để khẳng định chất lượng và thương hiệu sản phẩm. Về phía địa phương, luôn tạo mọi điều kiện thuận lợi về cơ chế, mặt bằng để các tổ liên kết có điều kiện mở rộng quy mô sản xuất”.